List do Galatów (I)

Uwagi wstępne

Cztery spośród listów przypisywanych św. Pawłowi określane są mianem Listów Wielkich. Są to: Pierwszy i Drugi List do Koryntian, List do Galatów oraz List do Rzymian. Nazwa: „Listy Wielkie” odnosi się w pierwszym rzędzie do ich objętości — są rzeczywiście najdłuższe spośród pozostałych. Ale są one „wielkie” również ze względu na ich treść: zawierają bowiem najważniejsze tematy teologiczne nauczania Pawłowego oraz najwięcej danych autobiograficznych. Stanowią zatem trzon piśmiennictwa św. Pawła. W konsekwencji, wszyscy Ojcowie Kościoła, pisarze i późniejsi teologowie aż po czasy współczesne traktują je jako pisma autentyczne, czyli proto-Pawłowe.

List do Galatów (Ga) jest pierwszym wykładem Pawłowej teologii o usprawiedliwieniu przez wiarę w Jezusa Chrystusa. Ten właśnie list wywarł ogromny wpływ na dalsze losy chrześcijaństwa, ponieważ uchronił je przed przekształceniem się w jakąś żydowską sektę mesjańską w łonie samego judaizmu.

Oba listy: do Galatów i do Rzymian, winny być zasadniczo rozpatrywane łącznie, gdyż odnoszą się do tego samego problemu. List do Galatów jest pierwszą, szybką i emocjonalną reakcją Pawła na problemy wynikłe w gminie w kwestii rozumienia usprawiedliwienia, natomiast List do Rzymian — spokojniejszą, przemyślaną i ułożoną odpowiedzią, przypominającą logicznie ułożony traktat na temat usprawiedliwienia płynącego z wiary w Jezusa, a nie z uczynków wynikających z zachowania Prawa Mojżeszowego, czyli Tory.

Można powiedzieć, że List do Galatów został niejako „wymuszony” na Pawle przez jego przeciwników religijnych żydowskiego pochodzenia (tzw. judaizantes, „żydujący”), którzy chcieli nakłonić Galatów do obrzezania i zachowania całej Tory.

Autorstwo listu

Pawłowe autorstwo stwierdza wyraźnie wstęp w 1,1. Jest ono potwierdzone przez słownictwo, styl i tematykę listu. Zdaniem niektórych egzegetów, „jeżeli Ga nie byłby autorstwa Pawłowego, to żaden inny list nie byłby jego” (Longenecker).

Zgodnie ze zwyczajem panującym w starożytnej Grecji i Rzymie, list mógł być napisany przy pomocą sekretarza, jednakże jego zakończenie w 6,11 sugeruje, że Paweł napisał go w całości własnoręcznie: „zobaczcie, jak wielkimi literami napisałem wam moją własną ręką”.

Adresaci

Odbiorcami listu są „Kościoły Galacji”, jak czytamy we wstępie (1,2). Paweł przemierzał „krainę galacką i Frygię” w czasie swojej drugiej i trzeciej podróży misyjnej (Dz 16,6 i 18,23). Zdaniem W. Rakocego, „do chwili pisania Ga Paweł odbył dwie wizyty w Galacji”.

Termin „Galacja” pochodzi od greckiego słowa Keltoi, czyli Celtowie. Byli oni migrantami z dorzecza Dunaju i mieli zapewne bardzo jasną, wręcz białą karnację, gdyż grecki termin gala oznacza dokładnie „mleko”.

Aktualnie przyjmuje się dwie koncepcje co do geograficznego ulokowania adresatów listu i samej Galacji:

1. tzw. hipoteza północna: w sensie etnicznym i pierwotnym jako dawne królestwo Galatów (centralna część Turcji z jej dzisiejszą stolicą, Ankarą);
2. tzw. hipoteza południowa: w sensie politycznym i późniejszym jako rzymska prowincja Galacji, a dokładnie: miasta Frygii i Likaonii (Antiochia Pizydyjska, Ikonium, Listra, Derbe).

Ta druga hipoteza pojawiła się dopiero w XVIII w. w środowiskach teologów protestanckich. Jej motywem jest połączenie wzmiankowanych wyżej miast Pizydii i Likaonii, nawiedzonych przez Pawła w trakcie pierwszej wyprawy misyjnej kierowanej przez Barnabę, z jego Listem do Galatów. Jeśli bowiem przyjmiemy hipotezę północną, wówczas wspomniane w Dziejach Apostolskich miasta „nie miałyby swego listu”.

Nie wydaje się jednak, aby adresatami listu byli rzeczywiście mieszkańcy Likaonii i Pizydii. Po pierwsze, jest mało prawdopodobne, by mogli być nazywani Galatami (tak w Ga 3,1). Jak słusznie podaje Rakocy, „określenie ich jako Galatów stanowiłoby obrazę, gdyż byłoby uznaniem rzymskiej administracji i utożsamieniem ich pośrednio z etnicznymi Galatami, którzy uchodzili za ludzi nieokrzesanych”. Frygia i Likaonia miały przecież własną odmienną kulturę i długą historię! Tak też rozumieli tę sprawę Ojcowie Kościoła (np. św. Hieronim czy Hilary z Poitiers), którzy bez wyjątku opowiadali się za Galacją etniczną. Jej centrum była dawna Ankyra, a dzisiejsza Ankara, stolica Turcji.

Również same sformułowania greckie, które znajdujemy w zapisie Łukaszowym w Dziejach Apostolskich sugerują, że chodzi o Galację etniczną. Na przykład w Dz 16,6 czytamy, że Paweł przemierzył „Frygię i krainę galacką” (tēn Frygian kai Galatikēn chōran). Podobnie w 18,23: przeszedł „krainę galacką i Frygię” (tēn Galatikēn chōran kai Frygian). W opinii Rakocego, „takie określenie Galacji w powiązaniu z Frygią dowodzi, że autor Dz pragnie uniknąć dwuznaczności między regionem Galacji a rzymską prowincją o tej samej nazwie. W przypadku Frygii nie było konieczne wskazanie, że chodzi o krainę, ponieważ nie było rzymskiej prowincji noszącej tę nazwę”.

Podsumowując, Paweł w czasie pierwszej wyprawy misyjnej (lata 45-46) przechodził przez Galację — rzymską prowincję (południe dzisiejszej Turcji). Odwiedził ją również w czasie drugiej wyprawy (wiosna 47 - jesień 51), kiedy to udał się również na północ do Galacji etnicznej (centrum obecnej Turcji). Podczas trzeciej wyprawy (wiosna 52 - wiosna 56) przemierzał już wyłącznie Galację etniczną.

Czas powstania listu

Ścisłe pokrewieństwo z Listem do Rzymian wskazuje na późniejsze pochodzenie Listu do Galatów niż pierwsze lata działalności Pawła. List musiał powstać między latem 52 a wiosną 54 roku w trakcie pobytu Pawła w Efezie w ramach trzeciej wyprawy misyjnej.

Warto tu nadmienić, że wszystkie najważniejsze, cieszące się znamieniem autentyczności, listy Pawła (za wyjątkiem omówionych wcześniej Listów do Tesaloniczan) zostały napisane właśnie w trakcie jego trzeciej podróży po terenach dzisiejszej Turcji i Grecji w okresie między wiosną 52 a wiosną 56 roku.

List do Galatów jest zatem znacznie późniejszy niż Sobór Jerozolimski z października / listopada 51 roku, opisany w Dz 15. Jeżeli zaś Paweł nie wspomina o ważnym dekrecie soborowym w swoim liście (tzw. klauzule Jakubowe), to być może dlatego, że dekret ten jeszcze nie istniał (wbrew temu, co podaje św. Łukasz w Dziejach Apostolskich, będących późniejszą redakcją). Ta okoliczność wyjaśniałaby także postawę Piotra upomnianego przez Pawła w Ga 2,11nn.

O późniejszym pochodzeniu Listu do Galatów niż obrady Soboru Jerozolimskiego świadczy m.in. fakt podany w Ga 2,5, iż Paweł w czasie wizyty w Jerozolimie u Apostołów nie zgodził się na żadne ustępstwa na rzecz Prawa Mojżeszowego, aby — jak pisze — „przetrwała, hina diameinē, wśród was prawda Ewangelii”. Oznacza to, iż stanął on w obronie istniejącej już wiary Galatów, aby ona przetrwała czas próby i weryfikacji. Wiara ta musiała zatem narodzić się przed Soborem Jerozolimskim. Z tego wynika też, że i gminy chrześcijańskie na terenie Galacji istniały już wcześniej. Sobór  Jerozolimski odbył się zatem po drugiej wyprawie misyjnej Pawła, kiedy to on po raz pierwszy nawiedził tereny Galacji etnicznej.