List do Filipian (I)

Wprowadzenie

List do Filipian (Flp) jest zaliczany do grupy listów protokanonicznych, czyli takich, co do których przynależności do zbioru ksiąg świętych Nowego Testamentu nie było i nie ma żadnych wątpliwości.

Jest to również list proto-Pawłowy, czyli napisany na pewno przez św. Pawła.

Ze względu na miejsce napisania można go też zaliczyć do grupy „listów więziennych”, w skład której wchodzą: List do Efezjan (Ef), List do Kolosan (Kol) oraz List do Filemona (Flm). Paweł pisze wszystkie te teksty w czasie swego pobytu w więzieniu w Rzymie, jakkolwiek List do Filipian wydaje się być napisany znacznie wcześniej od pozostałych, wymienionych powyżej, i w zupełnie innym miejscu odosobnienia (Efez). Tematycznie jest on zbliżony do tzw. „Listów wielkich”, a zwłaszcza do Pierwszego Listu do Koryntian (1Kor). Ze względu na chronologię ich powstawania zostaną one omówione w następnych artykułach, jakkolwiek jeden spośród nich, najmłodszy, List do Galatów, był już przedmiotem naszego wcześniejszego zainteresowania.

Spójrzmy zatem obecnie na List do Filipian, a zwłaszcza, na wstępie, na środowisko, do którego był skierowany, ponadto na czas i miejsce jego powstania.

Filippi

Miasto położone w Europie na terenie dzisiejszej północnej Grecji zawdzięcza swą nazwę Filipowi II, królowi macedońskiemu. Był on ojcem słynnego Aleksandra Wielkiego, twórcy potężnego Imperium hellenistycznego sięgającego onegdaj aż po granice Indii. W latach 358-357 p.n.e. Filip umocnił miasto murem. Jego mieszkańcy cieszyli się znaczną zamożnością dzięki okolicznym kopalniom złota, dostarczającym bogactwa przede wszystkim skarbcowi królewskiemu.

W roku 169 p.n.e. Filippi stało się częścią Cesarstwa Rzymskiego jako jeden z czterech okręgów administracyjnych przynależnych do sąsiedniej Amfipolis. Kilkanaście lat później, w 148 p.n.e. Macedonia została prowincją rzymską, a Filippi zaczęło odgrywać ważną rolę handlową i strategiczną, leżąc przy kluczowych dla Imperium trakcie zwanym via Egnatia, biegnącym do Neapolis  (dzisiejsze Kawalla) i dalej w stronę Konstantynopola, a w kierunku zachodnim - do Rzymu, serca Cesarstwa.

W 42 r. p.n.e. na równinie niedaleko Filippi dwaj sprzymierzeńcy, Oktawian i Antoniusz, odnieśli ważne zwycięstwo nad zwolennikami republiki i zabójcami Juliusza Cezara. Antoniusz zaczął wtedy intensywnie kolonizować miasto. Jego dzieło kontynuował później Oktawian, przyszły cezar August, kiedy pokonał dotychczasowego sojusznika, Antoniusza, pod Akcjum w 31 p.n.e. Osadzono wówczas w Filippi grupę weteranów zwycięskiej armii, tworząc z nich kolonię wojskową, nazwaną Colonia Julia Augusta Filippensis.

Miasto zorganizowano na sposób rzymski: miało forum, teatr i kapitol. Co roku wybierano dwu przedstawicieli społeczności jako najwyższych rangą urzędników (tzw. archontów lub strategów) na wzór wyboru konsulów rzymskich.

Ludność miasta miała wyraźną świadomość przynależności do Rzymu z racji na istniejącą kolonię. Były tu jednak reprezentowane różne grupy narodowościowe: autochtoni macedońscy, dawni żołnierze rzymscy oraz emigranci z Italii i Azji Mniejszej.

Były tu również różne religie: kult cesarzy jednoczący obywateli rzymskich, religia rodzimych Traków, nadto religia grecka, anatolijska, syryjska, egipska. Judaizm stanowił w tej mozaice religijnej przysłowiową „kroplę w morzu”.

Kościół w Filippi

Jest to pierwsza wspólnota chrześcijańska założona na terenie Europy. Paweł przybył do Filippi w 48 r., po uprzedniej nocnej wizji w Troadzie, o której Łukasz wspomina w Dz 16,9: „… jakiś Macedończyk stanął i błagał go: przepraw się do Macedonii i pomóż nam!”. Działo się to podczas drugiej podróży misyjnej Pawła (czyli między wiosną 47 a jesienią 51 r.). Paweł wędrował wówczas razem z Sylasem i Tymoteuszem. W szabat spotkał się z miejscową wspólnotą żydowską, modlącą się nad rzeką, widocznie z braku synagogi (być może gmina żydowska w tym mieście nie była zbyt liczna czy też zbyt zamożna). Łukasz opisuje, iż nauczaniu Pawła przysłuchiwały się głównie kobiety, a wśród nich Lidia pochodząca z Tiatyry w Lidii w Azji Mniejszej, zajmująca się handlem purpurą. To właśnie w jej domu Paweł i jego współtowarzysze znaleźli potem gościnę (Dz 16,11-15).

Według opisu zamieszczonego w Dz 16,16-40, pierwszy pobyt Pawła w Filippi naznaczony był różnymi trudnościami i prześladowaniami. Paweł wspomina o nich w 1Tes 2,2: „chociaż ucierpieliśmy i - jak wiecie - doznaliśmy zniewagi w Filippi…”.  Ostatecznie Paweł opuścił miasto i wraz z Sylasem i Tymoteuszem udał się wędrując dalej po Via Egnatia do Tesaloniki (Dz 17,1).

W czasie trzeciej wyprawy misyjnej Paweł przynajmniej dwukrotnie odwiedził gminę: najpierw w drodze z Efezu przez Macedonię do Koryntu, a było to jesienią 54 r. (Dz 20,1n; 1Kor 16,5), a potem podczas Paschy 56 r. (Dz 20,3nn), kiedy to chcąc uniknąć spisku żydowskiego, wymierzonego przeciwko niemu, wybrał ponownie drogę lądową przez Macedonię.

Wierni z Filippi okazywali swoją wyjątkową życzliwość wobec Pawła, posyłając mu nawet parokrotnie pomoc materialną do Tesaloniki, o czym wspomina w liście z wdzięcznością: „do Tesaloniki raz i drugi przysłaliście na moje potrzeby” (Flp 4,16). To samo miało miejsce w trakcie jego pobytu w Koryncie: „czego mi nie dostawało, dopełnili bracia przybyli z Macedonii” (2Kor 11,9). Za kolejną pomoc materialną, przekazaną dopiero co za pośrednictwem Epafrodyta, tym razem do Efezu, Paweł dziękuje obszernie, pisząc omawiany właśnie list: „stwierdzam, że wszystko mam, i to w obfitości: jestem zaopatrzony otrzymawszy przez Epafrodyta od was wdzięczną woń, ofiarę przyjemną, miłą Bogu” (Flp 4,18). Żaden inny z Kościołów założonych przez Pawła nie pozostawał z nim w tak bliskich i ciepłych relacjach. Zresztą, Paweł raczej unikał „nadużywania gościnności” i wszędzie, dokądkolwiek się udawał, starał się zarabiać własnymi rękoma na swe utrzymanie. Na przykład tak pisze w 1Tes 2,9: „Pamiętacie przecież, bracia, naszą pracę i trud. Pracowaliśmy dniem i nocą, aby nikomu z was nie być ciężarem”. Podobnie w 2Tes 3,8: „u nikogo nie jedliśmy za darmo chleba, ale pracowaliśmy w trudzie i zmęczeniu, we dnie i w nocy, aby dla nikogo z was nie być ciężarem”.

Czas napisania listu

List został wysłany z więzienia, jak o tym dowiadujemy się z jego treści, gdyż Paweł parokrotnie wspomina w nim o swoich „kajdanach” (1,7.13n.17). Liczy się nawet z możliwością rychłej męczeńskiej śmierci, o czym wyraźnie zaznacza w 2,17: „A jeśli nawet krew moja ma być wylana przy ofiarniczej posłudze około waszej wiary, cieszę się i dzielę radość z wami wszystkimi” (podobnie w 1,20n).

Można postawić pytanie, o jakim więzieniu Paweł wspomina w liście. Dzieje Apostolskie napisane ręką jego współpracownika, Łukasza, wymieniają łącznie trzy uwięzienia Pawła: w Filippi (16,23nn), w Cezarei Nadmorskiej (23,35 - 26,32) oraz w Rzymie (28,16nn). Z kolei tradycja wczesnochrześcijańska w osobie Klemensa Rzymskiego utrzymuje, iż Paweł był „siedem razy więziony, wypędzany, kamienowany” (1Klem 5,6).

Aż do XVIII w. najbardziej przyjęta w Kościele opinia opowiadała się za napisaniem listu w czasie pierwszego uwięzienia w Rzymie (tak podaje Prolog Marcjona, liczni Ojcowie Kościoła, a także wielu współczesnych autorów). Jako koronny dowód przytacza się informację o „pretorium” w 1,13 i o „domu Cezara” w 4,22. Miałyby one wskazywać jednoznacznie na Rzym.

Trzeba jednak wyjaśnić, że pretorium określało zarówno namiot dowódcy w obozie rzymskim, jak i miejsce stacjonowania pretorian. Nie musiało zatem odnosić się wyłącznie do Rzymu, gdyż koszary wojskowe wraz z „pretorium” dowódcy znajdowały się w różnych miastach cesarstwa. Na przykład Ewangelie mówią zarówno o pretorium Piłata w Jerozolimie (Mk 15,16; Mt 27,27; J 18,28.33; 19,9), jak i o pretorium Heroda w Cezarei Nadmorskiej (Dz 23,35). Gdy chodzi natomiast o „dom Cezara”, to znajdował się on wszędzie tam, gdzie była jakaś własność cesarska. Powyższe zatem argumenty za Rzymem jako miejscem napisania listu nie są, jak widać, zbyt mocne.

Obecnie część biblistów skłania się ku opinii, że najbardziej prawdopodobnym miejscem uwięzienia Pawła był Efez. Wynika to z problematyki poruszanej w niektórych fragmentach Listu do Filipian (zwłaszcza w 3,2n), zbieżnej z Pawłowymi wypowiedziami zawartymi w w 2Kor (10,1 - 13,10) oraz w Liście do Galatów. To sugerowałoby powstanie listu w ramach trzeciej wyprawy misyjnej Pawła, przed napisaniem 1Kor (we wrześniu 54 roku w Efezie) i przed swoimi dwukrotnymi odwiedzinami w Filippi (tak w opinii Rakocego). List mógłby zatem powstać latem 54 roku.

Warto tu nadmienić, iż chociaż Łukasz nie wspomniał ani słowem o ewentualnym efeskim uwięzieniu Pawła, to jednak on sam dwukrotnie zdaje się sugerować, że wiele musiał tam w ciągu swego trzyletniego pobytu wycierpieć: „Jeżeli tylko ze względu na ludzi potykałem się w Efezie z dzikimi zwierzętami, to cóż mi stąd za pożytek?” (1Kor 15,32), oraz: „Nie chciałbym bowiem, bracia, byście nie wiedzieli o ucisku doznanym przez nas w Azji; jak do ostateczności i ponad siły byliśmy doświadczani, tak iż zwątpiliśmy, czy uda nam się ujść z życiem” (2Kor 1,8).