Corpus Paulinum

Corpus Paulinum

Powyższym określeniem w języku łacińskim nazywamy zbiór listów nowotestamentowych przypisywanych osobie św. Pawła (dosł. „zbiór Pawłowy”). Jest ich łącznie czternaście, z których siedem jest tzw. protokanonicznych, a pozostałych siedem — deuterokanonicznych. Oznacza to, iż w przypadku pierwszych wspólnota Kościoła od samego początku nie podnosiła żadnych wątpliwości co do ich Pawłowego autorstwa i natchnienia przez Ducha Świętego. Dlatego nazwano je po grecku homologūmenoi, czyli takie, co do których wszyscy mają jednakową opinię. W XVI w. przyjęto nazwę „protokanoniczne” (od greckiego prōtos, „pierwszy”, „od początku” należący do kanonu — zbioru ksiąg świętych uznawanych przez Kościół). Są to: List do Rzymian (Rz), Pierwszy i Drugi List do Koryntian (1-2Kor), List do Galatów (Ga), Pierwszy List do Tesaloniczan (1Tes), List do Filipian (Flp) oraz List do Filemona (Flm).

W drugiej grupie znalazły się te listy, co do których w pierwszych wiekach chrześcijaństwa (gł. w III i IV w.) było sporo wątpliwości: po pierwsze, czy są autorstwa św. Pawła, a po drugie, czy są natchnione. Ówczesne dylematy miały swoje podłoże w braku autorytatywnej wypowiedzi Urzędu Nauczycielskiego, czyli Magisterium Kościoła, w kwestii ich autorstwa i natchnienia, a także... w wielkiej trosce Kościoła o zachowanie depozytu wiary w sposób nieskażony i zgodny z Tradycją, bez obawy błędów i domieszek obcej nauki. Wszelkie wątpliwości ostatecznie zostały rozwiane z końcem IV w., uznano je za natchnione przez Boga i w związku z tym włączono do zbioru ksiąg świętych. Nazwano je po grecku antilegomenoi, czyli takie, co do których były odmienne opinie. Od XVI w. przyjęła się nazwa „deuterokanoniczne” (gr. deuteros, „wtórny”, „drugi”). Należą do nich: Drugi List do Tesaloniczan (2Tes), List do Efezjan (Ef), List do Kolosan (Kol), Pierwszy i Drugi List do Tymoteusza (1-2Tm), List do Tytusa (Tt) oraz List do Hebrajczyków (Hbr). Współcześnie uzasadnione wątpliwości podnosi się przede wszystkim co do Listu do Efezjan i Listu do Hebrajczyków.
Zbiór listów Pawłowych został zamknięty w latach 90-100, albo na terenie Syrii, albo w Rzymie. Tradycja chrześcijańska przypisuje to Onezymowi, biskupowi Efezu (byłemu niewolnikowi w Kolosach w domu Filemona), który ok. 95 roku miał zebrać wszystkie dostępne w gminach listy przypisywane Pawłowi i wydać je w jednym zbiorze jako Corpus Paulinum.

Celem dobrego poznania życia i teologii św. Pawła należy najpierw zapoznać się z Dziejami Apostolskimi autorstwa św. Łukasza (zwłaszcza Dz 13 - 28), a następnie przejść do Corpus Paulinum, by ponownie wrócić do Dziejów.

Podział

Prócz wspomnianego wyżej podziału na proto- i deuterokanoniczne, listy Pawłowe dzielimy też ze względu na tematykę lub wielkość. I tak wyróżniamy:

• listy wielkie (Rz, 1-2Kor, Ga) tak określane ze względu na ich obszerność i wagę teologiczną;
• listy więzienne (Flp, Ef, Kol, Flm), ponieważ zawierają wzmianki o pobycie Pawła w więzieniu w trakcie ich redagowania;
• listy pasterskie (1-2Tm, Tt), gdyż odnoszą się do przymiotów i zadań pasterzy pierwszych gmin chrześcijańskich;
• listy eschatologiczne (1-2Tes), ich bowiem tematyką jest nauka o rzeczach ostatecznych.

Poza tą klasyfikacją pozostaje List do Hebrajczyków, którego „gatunek literacki” jest sprecyzowany przez samego autora jako „zachęta” (13,22), niektórzy zaś nazywają go „słowem zachęty na dni ostatnie” (ks. A. Tronina).
Inny podział bierze pod uwagę odbiorcę listu: zbiorowy (czyli lokalny Kościół) lub jednostkowy (np. uczeń Pawła). I tak mamy listy do gmin chrześcijańskich w Rzymie (Rz), Koryncie (1-2Kor), Filippi (Flp), Tesalonikach (1-2Tes), Kolosach (Kol), Efezie (Ef), w Galacji (Ga), oraz listy do poszczególnych pasterzy: Tymoteusza (1-2Tm), Tytusa (Tt) lub przełożonych wspólnot, jak Filemon (Flm).
Prócz listów kanonicznych przypisywanych osobie Pawła jest też szereg listów apokryficznych, czyli z punktu widzenia Kościoła — nienatchnionych, a zatem poza kanonem ksiąg świętych Nowego Testamentu. Są to: Trzeci List do Koryntian, List do Aleksandryjczyków, List do Laodycejczyków, czternaście listów do Seneki i vice versa.

Biorąc pod uwagę rozwój doktryny teologicznej św. Pawła (na ogół jest to soteriologia, czyli nauka o Jezusie jako Zbawicielu), listy można jeszcze podzielić następująco:

• katecheza pierwotna (1-2Tes)
• konfrontacja z hellenizmem (1-2Kor)
• konfrontacja z judaizmem (Ga, Rz)
• pogłębienie myśli teologicznej (Kol, Ef). 

Jak rozumieć autorstwo listu

Starożytność nie tylko chrześcijańska miała odmienne od naszego rozumienie autorstwa listów czy też jakichkolwiek tekstów pisanych. Z zasady przy pisaniu dokumentów posługiwano się wykształconymi do tego osobami, których określano mianem pisarz, skryba lub sekretarz, po łacinie āmanuēnsis, czyli „ten, który jest pod ręką”. Tak było przyjęte zarówno w starożytnym Egipcie, jak i na terenie Izraela (np. znanym z imienia sekretarzem proroka Jeremiasza był Baruch, syn Neriasza).
Paweł również korzystał z pomocy skrybów przy pisaniu listów, zwłaszcza jeśli miały one charakter bardziej oficjalny, urzędowy (tzw. epistulae). Przy listach prywatnych, krótkich i osobistych (tzw. litterae), nazywanych czasami „bilecikami”, na ogół z pomocy sekretarza nie korzystano. Wśród listów Pawła możemy znaleźć i jedne, i drugie, a najczęściej przybierają one formę mieszaną. Niekiedy sam skryba wprost zdradza swoją obecność i imię, jak np. w Rz 16,22: „pozdrawiam was w Panu ja, Tertios, który napisałem ten list”. Czasami ktoś inny informuje o jego obecności, np. Piotr w 1P 5,12: „krótko, jak mi się wydaje, napisałem wam przy pomocy Silūana, wiernego brata”. Czasami pośrednio dowiadujemy się o korzystaniu z pomocy sekretarza, np. gdy przy końcu niektórych listów jest stwierdzone, że pozdrowienie należy już do Pawła (1Kor 16,21: „pozdrowienie ręką moją, Pawła”; tak samo w Kol 4,18 oraz w 2Tes 3,17, gdzie jest jeszcze dodane: „to jest znak w każdym liście, tak piszę”).
Są też dwa listy w Corpus Paulinum, które wydają się być napisanego od początku do końca przez samego Pawła. Są to: krótki i osobisty List do Filemona, w którym Paweł w trakcie przedstawiania tematu informuje: „ja, Paweł, napisałem własną ręką...” (Flm 1,19), oraz dłuższy, ale za to w bardzo emocjonalnym tonie utrzymany List do Galatów, gdzie w ramach epilogu Paweł podkreśla: „zobaczcie, jak wielkimi literami napisałem do was własnoręcznie” (Ga 6,11).

Można więc śmiało powiedzieć, że jakkolwiek mówimy o Pawłowym autorstwie listów, to i tak w większości przypadków należy przez to przyjąć autorstwo formalne. Oznaczało ono korzystanie z uwag i myśli Pawła, nakreślającego ogólny schemat listu, lub też szeroko rozumiane trwanie w duchowej i teologicznej spuściźnie wielkiego Apostoła Narodów (tzw. pseudonimia).

Redagowanie

Jakkolwiek umiejętność pisania listów była głównie domeną wykształconych do tego celu skrybów, to z kolei zdolność ich przeczytania należała do podstawowego wykształcenia epoki hellenistycznej. Uważano nawet, że kto nie umie czytać i pływać, ten jest ignorantem (po grecku idiōtēs). Tak przynajmniej informują nas historyk Herodot w Dziejach oraz pisarz i filozof Platon w Prawach. Na marginesie można dodać, że tego, który nie umiał nawet mówić po grecku, nazywano barbarzyńcą (po grecku barbaros).
Technika redagowania listów w starożytności obejmowała parę etapów: najpierw dyktowano list „na brudno” (o ile sekretarz nie pisał go od początku samodzielnie), następnie, po korekcie, przepisywano w dwu kopiach. Pierwsza kopia pozostawała u nadawcy, drugą wysyłano do odbiorcy.
Doręczycielami listów były osoby zaufane, np. w przypadku Pawła, takim emisariuszem był Epafrodyt, gdy chodzi o List do Filipian (Flp 2,25nn) oraz diakonisa Kościoła w Kenchrach, Febe (Foibē), gdy chodzi o List do Rzymian (Rz 16,1n).

Wszystkie listy Pawła są pisane greką koinē, czyli „wspólną” dla całego obszaru Imperium Aleksandra Macedońskiego i jego spadkobierców — diadochów. Jest to greka nieco uproszczona w porównaniu z klasyczną, attycką, co nie oznacza jednak, że prymitywna i nieliteracka. W tym języku został napisany cały Nowy Testament, a wcześniej, między III a I w. p.n.e. na ten język przełożono w Egipcie, na potrzeby żydowskiej gminy w Aleksandrii, hebrajski Stary Testament (tzw. Septuaginta). Wszystkie cytaty u św. Pawła i ogromna większość w NT pochodzą właśnie z Septuaginty.

Struktura listu

Klasyczny list epoki rzymsko-hellenistycznej zaczynał się od formuły wprowadzającej (praescriptio). W jej skład wchodziły: imię nadawcy (superscriptio) w mianowniku oraz informacja o adresatach (adscriptio) w celowniku.
Potem następowało pozdrowienie (salutatio), które czasami przybierało formę captatio benevolentiae — „uchwycenie przychylności” ze strony odbiorców listu poprzez miłe i gładkie „słówka”. Następnie — tak w listach Pawłowych — było miejsce na modlitewne dziękczynienie (prooemium), ewentualnie doksologię, czyli oddanie chwały Bogu.
Zasadniczą częścią listu było exordium, inaczej — przedstawienie sprawy, która winna być rozwiązana.

Na końcu listu umieszczano pozdrowienie wraz z podpisem, czyli subscriptio.