"Długa szata z rękawami"

Wprowadzenie

Głównym celem artykułu jest przeanalizowanie zasadniczych biblijnych i pozabiblijnych źródeł zawierających terminy kuttōnet i kĕtōnet passîm, tłumaczone na język polski w sposób dość różnorodny: «odzienie», «suknia», «tunika», «tunika wyszywana» oraz «szata» i «długa szata z rękawami». Analiza terminów oraz kontekstów, w których się pojawiają, winna pomóc w odkryciu ich pierwotnego, podstawowego znaczenia oraz ukazać najbardziej istotne różnice pomiędzy nimi, o ile takowe zachodzą.

Znaczenie terminów

Najpierw zapoznamy się z terminem kuttōnet, który jest bardziej rozpowszechniony w Biblii, a następnie z wyrażeniem kĕtōnet passîm, stosunkowo rzadko występującym w Piśmie świętym.

kuttōnet

Pojęcie kuttōnet / kĕtōnet, pojawia się w Biblii kilkadziesiąt razy w następujących miejscach:

w status absolutus: Rdz 37,31; Wj 28,40 (pl.); 29,5; 29,8 (pl.); 40,14 (pl.); Kpł 8,7; 8,13 (pl.)

w status constructus: Rdz 3,21 (pl.); 37,3.23.31.32(bis).33; Wj 28,4.39?; 39,27? (pl.); Kpł 16,4?; 2Sm 13,18.19; Ezd 2,69 (pl.); Ne 7,69.71 (pl.)

z sufiksami: Rdz 37,23; Kpł 10,5 (pl.); 2Sm 15,32; Hi 30,18; Pnp 5,3; Iz 22,21 (por. HAL 480-481; BDB 509 [kuttōnet]).

Etymologia słowa kuttōnet jest prawdopodobnie związana z sumeryjskim gida, akkadyjskim kitû - płótno lniane, kitinnû - ubranie, katānu - ubranie płócienne lub wełniane (AHW 493b; 495b; KBL 481; HAL 480-481). W języku asyryjskim przymiotnik qattanu i jego pochodne wyrażają generalnie ideę bycia cienkim, delikatnym (BAD 13,176). A zatem ubranie zwane kuttōnet może łączyć w sobie znaczenia cienkiego i delikatnego płótna lnianego lub materiału wełnianego.

W Rdz 3,21 czytamy, że Bóg po wydaleniu Adama i Ewy z raju zatroszczył się o nich «i uczynił dla mężczyzny i dla jego żony kotnôt ze skóry» (por. BDB 509). Było to pierwsze, bardzo proste i podstawowe ubranie, o którym czytamy w Biblii, noszone oczywiście bezpośrednio na ciele. Słowo kuttōnet określa tu ubranie zarówno dla mężczyzny, jak i dla kobiety.

Z pewnością bardziej wymyślna była tunika towarzysza króla Dawida, Huszaja Arkity (2Sm 15,32), którą trzymał rozdartą w swojej dłoni, czy też tunika Hioba (Hi 30,18). O tych strojach nie wiemy nic więcej, można jedynie przypuszczać, że były one wykonane z płótna lnianego lub wełny.

W Pnp 5,3 młoda dziewczyna, oczekując w sypialni na swego oblubieńca, powiada, że już zdjęła swój kuttōnet i umyła stopy. Tekst ten jasno sugeruje, że jest ona teraz bez ubrania, co oznacza, że nosiła kuttōnet bezpośrednio na gołym ciele. Podobnie jak w Rdz 3,21 termin określa tu ubranie kobiece bez podania szczegółów dotyczących jego kroju.

Obszerna grupa tekstów, w których możemy napotkać słowo kuttōnet, dotyczy ubioru kapłańskiego (Wj 40,14; Ezd 2,69; Ne 7,69.71), i to głównie Aarona i jego synów. Według Wj 29,5.8 kuttōnet używany przez nich był ubraniem noszonym pod spód (podobnie Kpł 8,7.13), dotykającym bezpośrednio do ciała. Ponieważ należał on do «świętych szat» kapłanów (Wj 28,2), których zadaniem było służyć Jahwe w Namiocie Spotkania (Wj 28,43), dlatego też ten rodzaj tuniki był wykonany z «delikatnego płótna tkackiej roboty» (Wj 39,27; por. 28,39). W Kpł 16,4 czytamy o nim jako o «świętej tunice z białego płótna», kĕtōnet bad qōdeš, dla kapłanów. Z kolei w Wj 28,4 znajduje się wyrażenie kĕtōnet tašbēṣ, co na ogół tłumaczy się jako tunika zdobiona haftem ornamentowym albo też tunika różnokolorowa, dwuwątkowa (?), pokrywana ornamentem (?) (BDB 509 [kuttōnet]; HAL 1656). Dodatkowe informacje podaje Wj 39,1-3, według której wszystkie szaty kapłańskie były wykonane z materiału niebieskiego (fioletowego?), purpurowego i szkarłatnego, z dodatkiem złotych nici. Dowodzi to, iż kuttōnet kapłański był szczególnym rodzajem ubrania właściwego jedynie wąskiej, egalitarnej grupie ludzi. Noszono go pod szatą wierzchnią, a wykonany był z najlepszych i najdroższych materiałów. Jednakże teksty nic nie wspominają o kształcie owej tuniki.

Podsumowując to, co dotychczas zostało powiedziane, należy stwierdzić, że stosownie do przekazu biblijnego najbardziej charakterystycznymi cechami stroju zwanego kuttōnet są następujące elementy:

na ogół było to ubranie noszone bezpośrednio na ciele,

używane zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety,

materiał i wykonanie wahało się od bardzo prostego, zrobionego ze skóry (dla Adama i Ewy), poprzez bardziej wyrafinowane z delikatnego płótna lub wełny, aż po specjalny rodzaj bardzo kosztownych tunik kapłańskich dla celów kultowych.

Na podstawie źródeł pozabiblijnych wiadomo, że kuttōnet jako poprzednik greckiego chitonu i rzymskiej tuniki pojawił się po raz pierwszy w epoce brązu III, ale już w epoce żelaza był dobrze znany na Wschodzie, również pomiędzy Semitami. Wykonany z płótna lnianego albo z wełny, niekiedy z delikatnego jedwabiu (?) lub bawełny (Haag 961), był luźnym ubraniem noszonych pod spód, zszytym na bokach (na temat procesu skrajania ubrań zob. IDB I 653 [cloth]). Stosownie do szeregu barwnych przedstawień istniały różne rodzaje tunik. Sięgały one albo nieco poniżej kolan (IDB I 869), albo w późniejszym okresie - pod wpływem mody kananejskiej - do kostek, były z krótkim lub długim rękawem (Gerleman 1965:166), czasami tkane w jednym kawałku (por. J 19,23; rys.1:1a-1b). Część materiału przerzucano niekiedy przez jedno ramię, pozostawiając drugie odsłonięte. Tunikę nosili zarówno mężczyźni, jak i kobiety, na ogół bezpośrednio na gołym ciele (Brown 1980:8-112; por. Pnp 5,3; 2Sm 13,18-19; 15,32). Na wierzch narzucano zazwyczaj długi «płaszcz» (Mt 5,40), gdyż osoba ubrana w samą tunikę była niekiedy postrzegana jako naga (CBE 237; por. Iz 20,2.3; 1Sm 19,24; J 21,7). Podczas pracy albo marszu tunikę podwiązywano starannie w biodrach przy pomocy szarfy lub też pasa (Wj 12,11; 2Krl 4,29; Mt 5,40). Pas zakładano głównie celem ścisłego trzymania fałd ubrania (Calwer 739), w pasie i fałdach można też było ukryć miecz lub schować torbę (por. Sdz 3,16).

W Egipcie historyczni «poprzednicy» tuniki pojawiają się już w XIX w. p.n.e., jak na to wskazuje egipski grobowiec Beni-Hasana, przedstawiający Semitów współczesnych biblijnym patriarchom (rys.2; 1:3). Mężczyźni nosili zdobione jednoramienne tuniki sięgające tuż za kolana. Także kobiety miały podobne ubrania «przerzucone przez prawe ramię i podciągnięte wyżej wokół szyi niż ubranie męskie. Były dłuższe niż te, noszone przez mężczyzn, i bardziej różnorodne kolorystycznie» (IDB I 871). Również król Jehu, przedstawiony na kamiennym obelisku jako leżący u stóp Salmanassara III, wydaje się mieć na sobie taką tunikę z krótkim rękawem, sięgającą aż po kostki, przepasaną w biodrach i mającą frędzle czy też szeroką lamówkę u spodu («Czarny Obelisk» Salmanassara; ANEP, 120, sekcja II; Matthews 1988:117-119; por. Iz 22,21). Z kolei Stela Sennacheriba ukazuje kilkunastu przywódców judejskich względnie obrońców Lachisz ubranych w luźne, nieprzepasane tuniki z rękawami, żebrzących przed królem o darowanie im życia (ANEP 129, 293-294; ABD II 233-234).

W okresie międzytestamentowym oraz w czasach NT kuttōnet, określany po grecku jako chitōn, a po łacinie jako tunica, pozostawał nadal podstawowym odzieniem mężczyzn i kobiet. Stosownie do szeregu wykopalisk przeprowadzonych przez Y. Yadina, tunika składała się w tym czasie z dwu kawałków materiału jednakowej wielkości, zszytych u góry i po bokach, z pozostawieniem otworów na głowę i ramiona (Yadin 1963:66; por. Josephus, Ant. 3:161). Obywatele rzymscy oraz osoby szlachetnego rodu miały mocowane na tunikach ozdobne wąskie taśmy biegnące od góry do dołu. Tradycja NT sugeruje z kolei, że niektóre szczególnie piękne tuniki były długie i przepasywane złotym pasem (por. Ap 1,13). Według tradycji Janowej Piotr nosił tunikę (ściśle: ependytēs) typową dla wieśniaków tego okresu (J 21,7). Możemy znaleźć nieco podobieństw w wyobrażeniach ściennych przedstawiających wieśniaków z I w. pne (Hadas 1965:148), którzy nosili tuniki okrywające jedno ramię, podczas gdy drugie pozostawało odsłonięte. Używali oni krótkich tunik bez rękawów, aby ich długość nie przeszkadzała im podczas pracy (Lach 1962:465).

kĕtōnet passîm

Wyrażenie kĕtōnet passîm pojawia się w Biblii stosunkowo rzadko, głównie w tzw. historii Józefa (Rdz 37,3.23.32) oraz w opowiadaniu o Tamar w 2Sm 13,18.19 (BDB 509 [kuttōnet]).

Termin passîm posiada różne interpretacje. Może oznaczać elementy dekoracyjne wyszyte na cennych ubraniach, lub też samo ubranie, które sięga aż po kostki (H.P. Müller, ZA 66 (1977), czy też ściślej, ubranie sięgające do przegubów dłoni i do kostek (GB; König; Zorell; AuS 5:215). Termin powyższy pojawia się jako hebrajskie pas (Ez 47,3), aramejskie passa (Dn 5,5.24), syryjskie pista (Lach 1962:465), określając płaską powierzchnię dłoni lub stopy (HAL 3:892). W Biblii występuje wyłącznie w sformułowaniu kĕtōnet passîm w Rdz 37,3.23.32; 2Sm 13,18.19 (BDB 821 [pas]). Generalnie rozumiano je jako szatę owijającą ciało w formie spirali, co w konsekwencji miało dawać efekt szeregu nałożonych na siebie «płytek» ornamentowych (fenickie pas oznacza właśnie płytka /GPL; 2BRL 186b; por. Albright, BA 36 (1973) 31f/).

Podobne w formie wyrażenie akkadyjskie kitū (lub kutinnū) pišannu było używane na określenie «szaty ceremonialnej, którą mogły być przyozdabiane statuy bogiń, a która miała różnorodne złote ozdoby naszyte na siebie» (JNES 8 /1949/ 177). W okresie neobabilońskim strój pišannu rezerwowano wyłącznie do przystrajania posągów. Wytwarzano go z płótna lnianego, a barwioną wełną posługiwano się do jego dekoracji (JNES 8 /1949/ 179). Prawdopodobnie hebrajskie słowo passîm było adaptacją akkadyjskiego pišannu, «terminu technicznego oznaczającego ornamenty naszywane na kosztowne szaty i żakiety» (Speiser 1964:290).

W tzw. historii Józefa czytamy, że Jakub dał swojemu synowi kĕtōnet passîm jako szczególny dar, jako znak jego głębokiej miłości do syna, który mu się urodził w jego późnym wieku. To stało się początkiem konfliktu pomiędzy braćmi. Trawiła ich bowiem zazdrość z powodu preferencyjnej postawy Jakuba wobec Józefa i to do tego stopnia, że zaczęli odnosić się do niego z nienawiścią. Jednym z motywów nienawiści, a następnie próby zamordowania najmłodszego brata, stał się właśnie kĕtōnet passîm. Lecz trzeba przyznać, że wina była również po stronie ojca, który dał okazję do konfliktu. Westermann twierdzi, że ta szczególna tunika «oddziela Józefa od jego braci; konsekwencją predylekcji jest preferencja. Predylekcja staje się publiczna i w skutek tego ich ojciec dzieli odpowiedzialność za konflikt, który ona wywołuje» (1986:37).

Wyrażenie użyte w opowiadaniu tłumaczono na różne sposoby. Septuaginta oddaje je jako chitōn poikilōn, tunika różnokolorowa; (wykonana, ozdobiona różnymi kolorami /GEL 1430/) lub też jako chitōn karpōtos (2Sm 13,18), sięgająca do nadgarstków. Wulgata tłumaczy jako tunicam polymitam, tunikę składającą się z wielu różnych nici (GEL 1440), Aquila jako chitōn astragalōn, tunika sięgająca do kostek lub też do nadgarstków (GEL 262; PGL 248), Symmachus natomiast jako chitōn cheirodotōn, tunika wykonana ręcznie (GEL 1985; por. Brown 1980:8; ABD II 235). Tłumaczeniem najszerzej obecnie zaakceptowanym - i chyba też najbardziej poprawnym - jest to, podane przez Aquilę: tunika sięgająca do kostek, prawdopodobnie z długimi rękawami (por. Josephus, Ant. 7:171). W opinii Bellinger, specjalistki od ubrań starożytnego Wschodu, «wydaje się rozsądne przyjąć, iż Jakub przygotował Józefowi ubranie ze skór lub filcu wełnianego z tkanym obszyciem, by uchronić je przed rozerwaniem» (IDB I 654). Taki rodzaj ubrania stawia Józefa ponad jego braćmi. Oczywiście, strój ten nie był używany do codziennej pracy. Był on raczej szatą osoby wyniesionej w hierarchii społecznej. Ten rodzaj tuniki miał zatem szczególne znaczenie społeczne (Westermann 1982:27) i «identyfikował właściciela stroju jako faworyta» (IDB II 983).

Wyrażenie kĕtōnet passîm pojawia się ponownie w biblijnej opowieści o Tamar, córce króla Dawida, znieważonej przez Amnona, jej brata (2Sm 13,1-22). W w.18a czytamy, że «miała na sobie kĕtōnet passîm, ponieważ tak ubierały się córki królewskie, dziewice». W następnym wersecie autor tekstu powiada, iż Tamar, zgwałcona przez swego brata, a następnie wyrzucona na ulicę, «rozerwała kĕtōnet passîm, który miała na sobie». Z tekstu wynika zatem, iż w okresie Zjednoczonej Monarchii kĕtōnet passîm był specjalnym rodzajem ubrania noszonego - jak się wydaje - bezpośrednio na ciele przez niezamężne córki królewskie i być może również przez inne osoby wysoko stojące w hierarchii społecznej spośród dworu królewskiego. Z pewnością nie był to strój z przeznaczeniem do pracy, ale również nie był to strój uroczysty. Taki rodzaj tuniki służył do użytku codziennego, był jednak bardziej kosztowny i luksusowy niż ten używany przez «zwykłych» ludzi.

Według źródeł pozabiblijnych kĕtōnet passîm dominował na terenie Palestyny ok. 1300 p.n.e. (Calwar 739-740). Pojęciem tym określano specjalnie skrojony typ koszuli, ukształtowany pod wpływem starobabilońskim, czy nawet hetyckim (Haag 961), noszony zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety z wyższych sfer społecznych. Galling utrzymuje, że używano go jako specjalnego rodzaju ubrania wierzchniego, zakładanego na ściśle dopasowaną płócienną koszulę (hbr. sādîn, Sdz 14,12.13; por. Mk 14,51). Skinner zaś uważa, że kĕtōnet passîm jako «szata nietypowa», był «koszulą czy tuniką sięgającą do krańców (passîm)», tzn. do nadgarstków i kostek, podczas gdy zwykły strój noszony pod spód był bez rękawów i sięgał wyłącznie do kolan (1930:444). Na przykład malowidło egipskie z pałacu Ramzesa III z ok. 1500 pne przedstawia Syryjczyka szlachetnego rodu ubranego w kĕtōnet passîm (rys.3). Był to stosunkowo długi płat materiału o kolorowej zmieniającej się ornamentyce, który na kształt spirali owijał ciało w szeregu zwojach od góry do dołu, od łydek w górę przylegając doń ściśle («das Wickelkleid», Calwar 738). Jeden koniec materiału był zarzucony na ramię niczym szal, drugi natomiast, przemyślnie zwinięty albo skręcony, był umocowany do pasa, tak że w efekcie część ubrania wokół pasa przybierała formę poduszki (Calwar 739). Według Albrighta, taki rodzaj stroju cechował przede wszystkim urzędnika pałacowego (Haag 961; JBL 37 /1926/ 116-226; 60 /1940/ 250, Anm. 19).

Wnioski

Ubranie dostarczało bardzo istotnej społecznie i kulturowo informacji na temat statusu, zakresu władzy, tożsamości grupowej, a także rękodzielnictwa i handlu. «Przez tysiące lat stało się ono jednym z najbardziej uderzających i potężnych wskaźników rangi społecznej» (Westermann 1986:37). Znacząca rola odgrywana przez właściwy strój w starożytnej społeczności była oczywista także dla pisarzy biblijnych. Częste odnoszenie się do ubrania lub też do ornamentyki ubraniowej wskazuje na społeczną i symboliczną wagę ubrania dla wspólnoty starożytnego Izraela. Autorzy biblijni nierzadko używali ubrania na sposób metaforyczny zarówno celem wygłoszenia zachęt natury etycznej, jak i ukazania statusu i charakteru znaczących postaci (ABD II 232).

Ubranie jako takie otrzymuje w tekstach hebrajskich szereg nazw, które powodują, iż jasne ich rozróżnienie jest niekiedy trudne. Ogólnie można zatem powiedzieć, że w starożytności strój zewnętrzny był najczęściej układany wokół ciała, a następnie przypinany, opasywany, mocowany guzikami lub na inny sposób (Bonfante i Jaunzems 1988:1386). Ubiór noszony pod spód jak kuttōnet był raczej prosty w swej formie, jakkolwiek on również odzwierciedlał pozycję społeczną i zamożność swego właściciela.

Zbierając zatem wszystkie cechy tych dwu rodzajów ubrania jakimi są kuttōnet oraz kĕtōnet passîm możemy jako konkluzję przedstawić następujące wnioski. Stosownie do biblijnych i pozabiblijnych źródeł kuttōnet był:

zwykłym ubraniem noszonym pod spód zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety,

nakładanym bezpośrednio na ciało,

sięgającym do kolan albo do łydek,

z rękawami lub też bez nich,

wykonanym z płótna lnianego albo wełny,

bez szczególnych ozdób,

używanym także podczas pracy.

Według tych samych źródeł kĕtōnet passîm:

zasadniczo był noszony jako ubranie spodnie dla mężczyzn i kobiet,

nakładany bezpośrednio na ciało, ale ponieważ

wykonany z delikatnego płótna lub wełny, i ponieważ

był kolorowy i z różną, zmieniającą się ornamentyką, dlatego też

używano go również jako ubiór wierzchni,

sięgał do kostek (szczególna i podstawowa cecha),

miał długie rękawy,

był raczej kosztowny i luksusowy,

z pewnością nie służył do pracy, oraz

był wyrazem wysokiej pozycji zajmowanej w rodzinie, w pokoleniu czy też w społeczności.

Wykaz skrótów

AncB Anchor Bible. Garden City, N.Y.

ANEP J.B. Prichard (ed.), Ancient Near East in Pictures Relating to the Old Testament, Princeton 21969.

AHW W. von Soden (ed.), Akkadisches Handwörterbuch, 3 Vol., Wiesbaden 1965-81.

KBL L. Koehler - W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Leiden 1953.

AuS G. Dalman (ed.), Arbeit und Sitte in Palästina, 7 Vol., Gütersloh 1928-1942.

BA Biblical Archaeologist.

BAD J.A. Brinkman et al. (ed.), The Assyrian Dictionary, 21 Vol., Chicago 1982.

BDB F. Brown (ed.), The New Brown-Driver-Briggs-Gesenius Hebrew and English Lexicon, Peabody 1981.

BK Biblischer Kommentar.

BRL K. Galling (ed.), Biblisches Reallexicon, Tübingen 1937.

Calwer Th. Schlatter (ed.), Calwer Bibellexicon, Stuttgart 1967, 738-741 [Kleidung].

CBE J.E. Steinmueller - K. Sullivan (ed.), Catholic Biblical Encyclopedia. Old Testament, New York 1956, 237-238 [Clothing].

GB W. Gesenius - F. Buhl, Hebräisches und Aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament, 17Leipzig 1915.

GEL H.S. Jones (ed.), A Greek-English Lexicon, Oxford 1953.

GPL Z.S. Harris (ed.), Grammar of the Phoenician Language, New Haven 1936.

Haag H. Haag (ed.), Bibel-Lexicon, Zürich – Köln 1968, 960-962 [Kleidung].

HAL W. Baumgartner - J.J. Stamm (ed.), Hebräisches und Aramäisches Lexicon zum Alten Testament, 4. Vol., Leiden 1967-1990.

IDB G.A. Buttrick (ed.), The Interpreter‘s Dictionary of The Bible. An Illustrated Encyclopedia, 4 vols., New York – Nashville 1962.

JBL Journal of Biblical Literature.

JNES Journal of New Eastern Studies.

JSS Journal of Semitic Studies, Manchester.

König E. König, Hebräisches und Aramäisches Wörterbuch zum Alten Testament, 7Leipzig 1936 (Wiesbaden 1969).

PGL G.W.H. Lampe (ed.), A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1978.

PSST St. Łach (ed.), Pismo Święte Starego Testamentu, 12 Vol., Poznań 1962-1990.

ZA Zeitschrift für Assyriologie.

Zorell F. Zorell, Lexicon hebraicum et aramaicum Veteris Testamenti, Roma 1954, ²1962.

Bibliografia

Bellinger, L., «Cloth», IDB I 650-655.

Bonfante, L. - Jaunzems, E., 1988 «Clothing and Ornament», Vol. 3, pp. 1385-1413, in: M. Grant - R. Kitzinger (ed.), Classical Civilizations of Mediterranean, New York.

Brown, J.P., 1980 «The Sacrificial Cult and Its Critique in Greek and Hebrew» (II), JSS 25:1-21.

Edwards, D.R., «Dress and Ornamentation», ADB II 232-238.

Gerleman, G, 1965 Ruth. Das Hohelied (BK XVIII).

Hadas, M., 1965 Imperial Rome, New York.

Hönig, H.W., 1957 Die Bekleidung des Hebräers. Eine Biblisch-archeologische Untersuchung, Zürich (Diss.).

Łach, St., 1962 Księga Rodzaju, (PSST I/1), Poznań.

Matthews, V.H., 1988 Manners and Customs in the Bible, Peabody MA.

Myers, J.M., «Dress», IDB I 869-871.

Oppenheim, L., 1949 «The Golden Garments of the Gods», JNES 8, 172-193.

Skinner, J., 1930 Critical and Exegetical Commentary on Genesis, Edinburgh.

Speiser, E.A., 1964 Genesis, AncB, New York.

Westermann, C., 1982 Genesis, 3. Teilband, Genesis 37-50 (BK I/3).

Westermann, C., 1986 Genesis 37-50. A Commentary, Minneapolis.

Wintermute, O.S., «Joseph, son of Jacob», IDB II 981-986.

Yadin, Y., 1963 The Finds from the Bar Kokhba Period in the Cave of Letters, Jerusalem.

Summary

The Meaning of the Biblical Terms kuttōnet and k^etōnet passîm

The main purpose of this article is to present the basic biblical and non-biblical sources comprising the terms kuttōnet and k^etōnet passîm, to discover their essential meaning and to find the most important differences between them if there are any.

The garment in the Hebrew scriptures is given a number of names, which makes clear distinctions sometimes difficult.

Gathering all the features of those two kinds of garment we can say as a conclusion that according to the biblical and non-biblical sources the kuttōnet was:

ordinary undergarment for both men and women,

worn next to the person,

reaching to the knee or to the calves,

with sleeves or without them,

made of linen or wool,

without particular decoration,

used also during the work.

According to the same sources the k^etōnet passîm was:

generally used as undergarment for both men and women worn next to the body, but because

made usually of fine linen or wool, and because

colored and with different changing design, it was

used also as an outer garment,

reaching to the ankles (special and basic feature),

with long sleeves,

rather expensive,

certainly non useful for work, and it was

a sign of high position in family, tribe or society.

podpisy do rysunków:

rys.1: 1a-1b) «tunika bez szwów, tkana od góry do dołu» (J 19,23), z otworem na głowę i rękawami; 2a-2b) egipska długa tunika z okresu dynastycznego, z prostego sukna, z otworem na głowę; 3) ubiór azjatycki bez rękawów i z fryzem u spodu; 4) biały prosty strój egipski w formie spódniczki, jednolity co do szerokości (na podstawie Workshop Notes, no.18, The Textile Museum, Washington, za pozwoleniem pani Louisy Bellinger);

rys.2: malowidło ścienne z grobowca możnowładcy egipskiego w Beni-Hasan przedstawiające Semitów;

rys.3: owinięty wokół bioder i ściśle dopasowany strój posłańca syryjskiego (na podstawie malowidła egipskiego).