Listy pasterskie (wstęp)

Wiadomości wstępne

Po omówieniu Listów więziennych (Flp Kol Flm Ef) w ramach zbioru przypisywanego św. Pawłowi (Corpus Paulinum), pozostał nam jeszcze do przedstawienie zestaw trzech tekstów określanych jako Listy pasterskie. Są to: Pierwszy i Drugi List do Tymoteusza (1-2Tm) oraz List do Tytusa (Tt). Są one zgrupowane razem ze względu na wzajemne podobieństwa zarówno co do treści, jak i formy.

Listy są adresowane do najwierniejszych uczniów Pawła, dają im wskazania w kwestii organizacji i prowadzenia wspólnot chrześcijańskich oraz przymiotów duszpasterzy.

Nazwa

Tym, który spopularyzował określenie „listy pastoralne”, był niemiecki egzegeta, Paul Anton, w 1726/27 roku, jakkolwiek kilkanaście lat wcześniej (w 1703 roku) inny teolog, D.N. Berdot, jako pierwszy „listem pastoralnym” nazwał List do Tytusa.

W odróżnieniu od Listów wielkich (Ga 1-2Kor Rz) oraz Listów więziennych (zwłaszcza Flp Kol i Ef), nie są one skierowane do poszczególnych Kościołów, lecz do ich pasterzy (dlatego nazwa: listy pastoralne). Nie są jednak listami prywatnymi, jak — po części — można traktować List do Filemona. Zasadniczym ich celem jest przekazanie wskazówek duszpasterskich, przydatnych do kierowania wspólnotami. Tymoteusz bowiem został ustanowiony przez Pawła biskupem w Efezie, natomiast Tytus — na Krecie.

Listy „bliźniacze”

Porównując te listy można zauważyć pewne podobieństwa co do budowy i treści między dwoma z nich: 1Tm i Tt. Pierwszy z nich był napisany w Macedonii do Tymoteusza znajdującego się właśnie w Efezie (1,3), dokąd Paweł pragnie przybyć (3,14; 4,13), drugi zaś — do Tytusa, którego pozostawił na Krecie (Tt 1,5). Apostoł zamierza spędzić zimę w Nikopolis — mieście założonym przez imperatora Oktawiana na pamiątkę jego zwycięstwa nad Markiem Antoniuszem i Kleopatrą w 31 roku p.n.e. (stąd grecka nazwa miasta oznacza „miasto zwycięstwa”). Nikopolis stało się z czasem stolicą rzymskiej prowincji o nazwie Epirus Vetus, czyli Stary Epir, na obszarze zachodniej Grecji. Tu właśnie pragnie Paweł spędzić niekorzystny dla podróży okres zimowy (między 11 listopada a 10 marca) i chce, aby dołączył do niego Tytus („postaraj się czym prędzej przybyć do mnie do Nikopolis”, Tt 3,12).

Datowanie 1Tm-Tt

Oba listy, 1Tm i Tt, mogły być napisane w czasie (drugiej) podróży misyjnej Pawła przez Kretę, Azję Mniejszą, Macedonię i Grecję około roku 62. Jeśli przyjmiemy wcześniejszą — zaraz po zwolnieniu z pierwszego uwięzienia rzymskiego, a jeszcze przed wyjazdem do Hiszpanii — podróż Pawła na Wschód, to byłby to rok 63. Stąd też przy Listach pasterskich, które powstały po powrocie Pawła z Hiszpanii, będziemy podawali w nawiasie ewentualną drugą datę.

Datowanie 2Tm

Paweł pisząc 2Tm parokrotnie wspomina o kajdanach i więzach (1,8.16n; 2,9), wyraźnie wzmiankuje o pobycie w Troadzie (4,13) i Milecie (4,20). Jest opuszczony przez dotychczasowych współpracowników (za wyjątkiem Łukasza, 4,11), a jedyną jego ostoją pozostał Pan (4,16n). Czuje zbliżający się koniec życia (4,6-8.18), przynagla zatem Tymoteusza, aby do niego jak najprędzej przybył (4,9-16.21). Te dane najbardziej odpowiadają drugiemu uwięzieniu Pawła w Rzymie, po pobycie w Hiszpanii (Rz 15,24.28) i po (kolejnej) podróży na Wschód (Flm 22). Czas powstania tego ostatniego listu Pawła, będącego zarazem jego „testamentem duchowym”, to lato 63 roku (lub 64).

Autorstwo

Do XIX w. Listy Pasterskie były powszechnie uznawane za kanoniczne i Pawłowe. Współcześnie ta kwestia nie wydaje się być tak oczywista. Wprost przeciwnie: „obecnie większość uczonych utrzymuje, że Listy te powstały po śmierci Apostoła” (Rakocy).

Za …

Pawłowe autorstwo Listów Pasterskich poświadcza bez zastrzeżeń niemal cała starożytna tradycja kościelna (tzw. Fragment Muratoriego, Ireneusz, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Tertulian, Euzebiusz z Cezarei). Liczne aluzje do nich znajdują się u Ojców Apostolskich (Ignacy Antiocheński, Polikarp, Klemens Rzymski). To wskazuje, że zbiór listów Pawła, uformowany już pod koniec I w., zawierał także Listy Pasterskie. Również pierwotne, przedhieronimowe przekłady łacińskie z II i III w., czyli tzw. Vetus Latina (VL), oraz przekład syryjski zwany Peszitta (Peš) z II poł. II w. wymieniają je w gronie listów Apostoła Narodów.

… i przeciw

Głosy przeciwne autorstwu Pawłowemu to przede wszystkim wypowiedź Tacjana († ok. 193), chrześcijańskiego pisarza i teologa rodem z Syrii, według którego Paweł jest autorem tylko Tt, oraz tzw. Kanon Marcjona, heretyka pochodzącego z Pontu nad Morzem Czarnym, który w Rzymie w roku 144 założył własny Kościół po uprzednim wyłączeniu go z rzymskiej gminy chrześcijańskiej za głoszone poglądy († 160). Nie uznawał on Bożego natchnienia ksiąg Starego Testamentu, a z Nowego akceptował jedynie Ewangelię Łukaszową, i to okrojoną, oraz dziesięć Listów przypisywanych Pawłowi: bez Listu do Hebrajczyków i bez trzech Listów Pasterskich. Zdaniem Tertuliana, łacińskiego apologety rodem z Kartaginy w Afryce († 240), gnostyk Marcjon celowo opuścił te listy w swoim dziele Apostolikon, bo zawierały polemikę z nauczaniem heretyckim.

3x „przeciw” ze strony krytyków XIX w.

Zarzuty przeciw autentyczności Listów pasterskich nasiliły się dopiero w XIX w. Dotyczyły głównie trzech kwestii: stylu, słownictwa i doktryny.

Gdy chodzi o styl, nie jest to uproszczony, hellenistyczny język grecki zwany koinē, znany z protokanonicznych listów Pawła, ale bardziej staranny, literacki, zawierający nawet terminy z greckiej filozofii religii.

Gdy chodzi o słownictwo, stwierdzono, że Listy pasterskie mają inne terminy niż „autentyczne” listy Pawłowe przy omawianiu podobnych tematów, np. greckie słowo parathēkē, „depozyt”, „to, co jest przekazane”, zamiast paradosis, które bardziej ujmuje proces przekazywania. Pojawia się też pojęcie eusebeia na określenie właściwego kultu i chrześcijańskiej pobożności, przejęte z tradycji greckiej i raczej po-Pawłowe (tak Rakocy). Niektórzy wręcz twierdzą, że język Listów — płynny, bez emocji i bogactwa słów — w ogóle nie zawiera specyficznych akcentów Pawłowych, a słownictwo jest „bardziej charakterystyczne dla piśmiennictwa II wieku” (Harrison).

Wreszcie w temacie wyłożonej doktryny chrześcijańskiej, brakuje w tych Listach klasycznej Pawłowej terminologii teologicznej.

Próby odpowiedzi

Na przedstawione powyżej zarzuty próbowano odpowiedzieć na różne sposoby. Niektórzy (m.in. Spicq) argumentowali, że geniusz Pawła dostosowywał się do mentalności słuchaczy („stałem się wszystkim dla wszystkich”, 1Kor 9,22). Inni tłumaczyli zauważalne różnice w słownictwie i stylu wiekiem Pawła i jego uwięzieniem, czy też obecnością ucznia-sekretarza. Wskazywano nawet na Łukasza (2Tm 4,11: „tylko Łukasz jest ze mną”), który miałby przepracować zapiski Pawła.

Jeszcze inni odwoływali się do pseudonimii, czyli praktyki „fałszywego podpisania” tekstów. Była ona rzeczywiście częstym zjawiskiem w literaturze (także biblijnej) tamtych czasów i miejsc.

Zdaniem Rakocego, „Listy Pawła nie są czymś w rodzaju podręczników chrześcijańskiej doktryny, w których znajdziemy pełny wykład nauki na dany temat. Apostoł pisze swe Listy w odpowiedzi na bieżące trudności we wspólnotach i porusza tylko te aspekty, które stanowiły problem. Z tej to przyczyny brak niektórych ważnych dla Pawła tematów w jednym czy więcej Listach nie dowodzi jeszcze, że ich autorem jest kto inny”.

Wnioski

Przyjmuje się współcześnie, że Listy pasterskie „zostałyby zatem napisane na przełomie I i II wieku” i „najprawdopodobniej nie wyszły spod ręki apostoła w obecnym kształcie (w pierwszej kolejności dotyczy to 1Tm i Tt)” (Rakocy).

Gdy chodzi natomiast o 2Tm, który — jak wspomnieliśmy wcześniej — różni się mocno od dwu pozostałych, to „obecnie niektórzy dowodzą, że jest to autentyczne pismo Pawła” (Rakocy).

Adresaci

Wypadałoby teraz parę słów poświęcić odbiorcom listów.

Tymoteusz

Tymoteusz, jeden z umiłowanych uczniów Pawła, urodził się ok. 30 r. w Listrze w Likaonii z ojca Greka (Dz 16,1). Otrzymał „bezstresowe” wychowanie (był nieobrzezany i zapewne nie bardzo zaznajomiony z żydowską tradycją przodków). Znał jednak Pisma, a poznawszy Pawła, z gorliwością neofity przylgnął do jego nauczania o Jezusie. Towarzyszył Pawłowi w czasie II i III wyprawy misyjnej. Został kompromisowo obrzezany przez Pawła, aby mieć „święty spokój” od współrodaków, którzy wiedzieli o jego „mieszanych” korzeniach. Spełniał w imieniu Pawła i z jego mandatu różne trudne misje, o których mówią nam listy (1Tes 3,2-6; 1Kor 4,17; 16,10n; Flp 2,19-24; Rz 16,21). Trzy spośród nich są przez niego podpisane wraz z Pawłem (Flp 1,1; Flm 1; Kol 1,1), natomiast przy powstaniu Listu do Rzymian asystował. Był słabego zdrowia (1Tm 5,23), ale młody wiekiem i duchem (1Tm 4,12nn). Z woli Pawła został biskupem Efezu. Towarzyszył mu w ostatnich chwilach jego życia (2Tm 4,9.21).

Tytus

Pochodził z rodziny pogańskiej (Ga 2,1-3), prawdopodobnie został ochrzczony przez Pawła (Tt 1,4). Towarzyszył Pawłowi na Soborze Jerozolimskim, potem podczas II i III wyprawy misyjnej. Był dobrym organizatorem. Po uwolnieniu z pierwszego uwięzienia rzymskiego, Paweł pozostawił go na Krecie, aby uporządkował wspólnoty i ustanowił prezbiterów (1,5). Co ciekawe, Łukasz w Dz o nim w ogóle nie wspomina.

Zagadnienia wybrane

Spójrzmy jeszcze pokrótce na dwie kwestie, które przewijają się przez wszystkie Listy pasterskie: pierwsza dotyczy kościelnej dyscypliny, druga — doktryny.

Czy każdy prezbiter był biskupem?

Co do pierwotnego porządku we wspólnotach i podziału funkcji, Listy pasterskie „faktycznie odzwierciedlają” stan z końca życia apostoła (BJ, „Listy świętego Pawła. Wstęp”). Tytuł grecki episkopos („biskup”) był wyraźnie synonimem tytułu presbyteros („prezbiter”, starszy) (Tt 1,5-7), wspólnotami kierowały kolegia „starszych”, czyli „biskupów” (Tt 1,5; por. Dz 20,17.28). Tymoteusz i Tytus — jak się wydaje — byli „prezbiterami-biskupami” odpowiedzialnymi za różne wspólnoty kościelne bez stałego przywiązania do którejkolwiek z nich (Tt 1,5). Dopiero z czasem skrystalizowało się to w formie biskupa-rezydenta i głowy kolegium prezbiterów. Póki co, „prezbiterzy-biskupi” byli zarówno administratorami dóbr doczesnych wspólnot, jak i mieli zadanie przepowiadania, nauczania i kierowania wspólnotami (1Tm 3,2.5; 5,17; Tt 1,7nn).

Czym jest „zdrowa nauka”?

W Listach pasterskich parę razy pojawia się zalecenie trzymania się „zdrowej nauki” (tē hygiainūsē didaskalia, 1Tm 1,10) i strzeżenia „dobrego depozytu wiary” (tēn kalēn parathēkēn fylakson, 1Tm 6,20; 2Tm 1,14). Mogą one — choć nie muszą — wskazywać na czasy poapostolskie, kiedy treści wiary były już zamknięte w pewne stabilne formuły i należało je teraz pilnie strzec i wiernie przekazywać dalej. Te sformułowania jednakże mogą być równie dobrze odniesieniem do schyłku życia apostoła Pawła i zagrożenia „zdrowej nauki” różnymi „nowinkami” teologicznymi. Nie są to jeszcze z pewnością nauki gnostyckie, bo one pojawiają się w II w. Paweł natomiast pisze o „zbytecznych dociekaniach i dysputach” (1Tm 6,4), o „baśniach i niekończących się genealogiach” (1Tm 1,4), o „żydowskich baśniach” (Tt 1,14), „kłótniach o Prawo” (Tt 3,9) wraz z przesadnym ascetyzmem (1Tm 4,3). Wszystko to jest wyraźnym odniesieniem do (hellenistycznego) judaizmu i jego zasad.

W Listach Pasterskich dominuje więc idea zdrowej doktryny chrześcijańskiej, przekazywanej przez Pawła (to podkreślają 1Tm i Tt), oraz idea nadejścia dnia Pańskiego (zwłaszcza w 2Tm).