Tzw. List do Efezjan (II)

Gatunek literacki

Tzw. List do Efezjan ma charakter pisma okólnego skierowanego nie tylko — albo  — nie tyle do konkretnej gminy chrześcijańskiej, co raczej do szeregu wspólnot lokalnego Kościoła na terenie Frygii Większej, borykającego się z pewnymi problemami o charakterze dogmatyczno-moralnym. Przyjmuje zatem formę listu otwartego, takiej współczesnej encykliki papieskiej.

Ze względu na swoją treść określa się ten gatunek narracji jako homilię pro unitate, czyli „o jedność” Kościoła. Celem jej bowiem jest przestroga przed ewentualnym rozbiciem spowodowanym różnymi herezjami. Ponadto chodzi też o dokonanie „wspaniałej syntezy” (Biblia Jerozolimska, „Listy świętego Pawła. Wstęp”) nauczania Pawła na tle ówczesnych prądów myślowych.

Tzw. List do Efezjan sprawia też wrażenie pierwotnej katechezy kościelnej, której zasadniczym celem jest umocnienie i pogłębienie wiary gminy, składającej się przede wszystkim z etnochrześcijan.

Dominującą cechą stylu Ef jest palilogia, czyli technika retoryczna polegająca na powtarzaniu pewnych słów, zwrotów lub schematów wypowiedzi celem nadania im większej emfazy oraz ze względów mnemotechnicznych, ułatwiających zapamiętywanie istotnej treści.

Sitz im Leben listu

czyli — zamieniając to określenie zastosowane po raz pierwszy w biblistyce przez niemieckiego egzegetę, Hermana Gunkela, na bardziej rodzime pojęcie „środowiska życiowego” — chodzi tu o pewne okoliczności zewnętrzne, wśród których kształtował się list i które niewątpliwie wpłynęły na jego tematykę. Omówimy tu niektóre z nich.

• Po zburzeniu świątyni w Jerozolimie przez wojska rzymskie w 70 r. n.e., judaizm — volens nolens — coraz bardziej skupiał się wokół Tory, czyli Prawa Mojżeszowego, czyniąc go podstawą swej duchowości i pobożności. Z kolei judeochrześcijanie — uczestniczący dotychczas w kulcie świątynnym wraz z wyznawcami judaizmu — zaczęli bardziej świadomie, duchowo jednoczyć się wokół osoby i nauczania Jezusa. Miejscem ich spotkań były, póki co, synagogi żydowskie, ale wskutek wyłączenia judeochrześcijan ze wspólnoty synagogalnej — co rzekomo dokonało się na podstawie decyzji podjętych na tzw. synodzie w Jamnii w latach 85-90, a promotorem tych działań miał być Gamaliel II — mieli oni szukać schronienia poza terenem Palestyny w gminach zakładanych przez Pawła, składających się zasadniczo z etnochrześcijan i od początku rozwijających się niezależnie od jurysdykcji Synagogi. Niektórzy więc egzegeci uważają, że głównym celem tzw. Listu do Efezjan miało być wprowadzenie judeochrześcijan do wspólnot Pawłowych i pouczenie ich o specyfice Pawłowej Ewangelii (Mędala).
• Na przełomie wieków Imperium Rzymskie zjednoczyło pod swą władzą ogromne obszary rozłożone nad Morzem Śródziemnym oraz wszystkie zamieszkujące je nacje: nastała tzw. pax romana, czyli „pokój rzymski”. Dało to asumpt m.in. do rozwoju wielu nowych szkół myśli filozoficznej. Np. stoicy głosili, że świat jest jednym wielkim miastem-państwem, do którego wszyscy przynależą (por. współczesne pojęcie global village). Ich hasłem stał się nośny slogan: „jestem obywatelem świata”. Epikurejczycy z kolei uważali, że najważniejszym zadaniem człowieka żyjącego na ziemi jest osiągnąć stan wewnętrznego spokoju. Zagrożeniem dla niego jest strach przed śmiercią i lęk przed bogami. Ich z kolei hasłem było dążenie do samowystarczalności. Natomiast na płaszczyźnie religijnej kształtowało się powoli przekonanie, że wszystkie religie mają w sumie jedno źródło i są równe względem siebie. Stąd, konsekwentnie, elementy rytów poszczególnych religii mieszano ze sobą, tworząc swoisty konglomerat pojęć (tzw. synkretyzm religijny). Ważne miejsce w ludzkim życiu zaczęły zajmować przeróżne ryty wtajemniczenia, szukające pokoju i harmonii w człowieku poprzez zjednoczenie z bóstwem i zarazem duchową ucieczkę przed różnymi lękami i zniewoleniami. Kiedy spojrzymy z tej perspektywy na Ef, wówczas zauważymy, iż on również porusza temat jedności oraz pokoju w świecie, w człowieku i we wspólnocie Kościoła, ale zarazem wskazuje wyraźnie na ich odmienne, chrześcijańskie źródło, którym jest osobowy Bóg. On objawił samego siebie w historii świata w swoim Jednorodzonym Synu. Jedynym prawdziwym miejscem spotkania i pojednania człowieka i świata z Bogiem stał się odtąd wcielony Boży Syn (1,10). Takie ujęcie odchodzi więc od wiary spekulatywnej środowiska pogańskiego, a formuje chrześcijańską wiarę historyczną, czyli mocno zakorzenioną w historii człowieka i świata.
• Przygotowując przyjście swego Syna, Bóg najpierw ograniczył „obywatelstwo” swego Królestwa do Narodu Wybranego (2,11n). Podstawą przynależności do niego uczynił Torę Mojżeszową (2,15). Natomiast w Jezusie to obywatelstwo zostało rozszerzone na wszystkich ludzi (2,13n). W ten sposób powstała nowa społeczność zbawionych, obejmująca wszystkie ludy i narody — Kościół (2,19). Podobnie zatem jak są przeróżne wtajemniczenia i ryty pogańskie, istnieje też „wtajemniczenie chrześcijańskie”, swoista „wiedza tajemna” Kościoła (gr. gnōsis). Zawiera ona jednak jedną, jedyną tajemnicę (gr. mystērion). Jest nią Boży plan pojednania ludzkości z sobą poprzez Syna Bożego, Jezusa Chrystusa. Ta tajemnica była dotychczas ukryta, teraz zaś została objawiona (3,5), a jej głosicielem stał się z woli Bożej Paweł.
• Niektóre religie mocno akcentowały walkę człowieka ze złem, odwieczny konflikt między światłem a ciemnością (np. religia perska czy też pisma esseńskie na terenie Izraela). Być może w odpowiedzi na to w Ef Paweł mówi, że Bóg podporządkował sobie raz na zawsze wszelkie przeciwne moce, a chrześcijanin w walce z osobowym złem jest wyposażony w potężną zbroję Chrystusa (6,10nn).
• Z kolei pieśni, hymny i psalmy w kulcie chrześcijańskim mają odzwierciedlać prawdziwą radość płynącą z „upojenia” duchem Bożym, a nie winem (5,18n), spożywanym obficie w czasie orgiastycznych imprez. Chrześcijańska ekstaza winna być wynikiem natchnienia Bożego, a nie muzyki czy instrumentów.
• Zamykając ten pobieżny przegląd pewnych okoliczności zewnętrznych, środowiskowych, które niewątpliwie miały wpływ na tematykę listu i sposób ujęcia jego treści (a określanych w biblistyce jako Sitz im Leben), podkreślmy na koniec, iż tak dobitne proklamowanie w Ef istnienia „jednego Pana, jednej wiary, jednego chrztu, jednego Boga i Ojca wszystkich” (4,5n) jest zapewne Pawłową, chrześcijańską odpowiedzią na różne formy kultu znane w ówczesnym świecie grecko-rzymskim, eksponujące cześć jakiegoś „pana” (np. w Egipcie był to Serapis czy Izyda, w Rzymie — cesarz). Tzw. List do Efezjan proklamuje istnienie tylko jednego Pana, który jest Głową całego Kościoła i Władcą kosmosu (1,22).

Struktura listu

Jest ona typowa dla listów Pawłowych i zawiera jak zwykle dwa elementy: część doktrynalną, odpowiadającą na pytanie: w co należy wierzyć? jaka jest nasza wiara?, oraz część parenetyczną, której celem jest wskazanie na konkretne czyny i postawy, jakie winny charakteryzować życie chrześcijanina w oparciu o przedstawione wcześniej prawdy. Pewnym nowym elementem tej struktury jest eulogia, czyli błogosławieństwo (hbr. běrāḵâ), pojawiające się w 1,3-14.

Zatem:

• Ef 1 — 3 to część doktrynalna o jedności Kościoła — Ciała Mistycznego Chrystusa. Niektórzy teologowie uważają, iż opiera się ona na schemacie liturgii Słowa (homilia: 2,1-22; modlitwa wstawiennicza: 3,14-19 i doksologia: 3,20n). Taki  sam schemat pojawia się również w tekstach liturgicznych judaizmu i wczesnego chrześcijaństwa (np. Dn 3,36-45; Jub 22,6-9; 1Mch 4,30-33, modlitwy synagogalne; KonstAp 7,49).
• Ef 4 — 6 to część parenetyczna o życiu zgodnym z chrześcijańską wiarą. Podobnie jak Kol, podaje ona różne zalecenia oparte na chrześcijańskiej motywacji.

Tematyka teologiczna (zarys)

Tzw. List do Efezjan zawiera piękną i głęboką syntezę całego nauczania Pawłowego, czyli tzw. paulinizmu. Tematy podjęte wcześniej lub równolegle w Kol i w innych pismach Pawła, znajdują tutaj swoje doprecyzowanie i poszerzenie. Chodzi głównie o następujące kwestie: Kościół jako Ciało Chrystusa (to sōma autū), powiększone do wymiarów kosmicznych, „pełnia (to plērōma) Tego, który napełnia wszystko we wszystkich” (1,23), oraz jedność z Chrystusem i pojednanie z Bogiem i między sobą.

Powracają też tematy z Rz: grzeszna historia rodzaju ludzkiego poczynając od Adama i Ewy, darmowość zbawienia w Chrystusie dokonująca się nie dzięki naszym dobrym czynom, lecz dzięki Jego łasce i miłosierdziu (2,1-10), miejsce żydów i pogan w Kościele (Rz 9 — 11) oraz ich udział w wiecznym zbawieniu. Paweł widzi obie grupy zjednoczone i pojednane z Bogiem w Chrystusie jako nowego, przemienionego i przesyconego Duchem Bożym człowieka (2,11-22). Jest to właśnie owa „tajemnica”, mystērion, zakryta, co prawda, przed wiekami i przez wieki, ale teraz objawiona w Chrystusie.

W historii zbawienia przedstawionej na kartach Starego i Nowego Testamentu ukazuje się więc zarówno niepojęta mądrość Boga (3,9n; Kol 2,3), jak i niezgłębiona miłość Chrystusa (3,18n), i niezasłużone darmowe wybranie samego Pawła, który stał się sługą tej tajemnicy (3,2-8). Ten plan zbawienia rozwijał się stopniowo, według odwiecznego zamysłu Boga (1,3-14), a jego ostatecznym wypełnieniem będą mistyczne zaślubiny Chrystusa ze zbawioną ludzkością, czyli Kościołem (5,22-32).

W kontekście dwu tekstów ewangelicznych: Mt 16,17-19 i J 17,17-22, tzw. List do Efezjan, jawi się razem z nimi jako „magna carta jednego, świętego, apostolskiego Kościoła” (Barth; zwłaszcza Ef 4,4-6).