Listy katolickie / Listy Janowe / Pierwszy List św. Jana (I)

Listy katolickie
W kanonie ksiąg świętych Nowego Testamentu, obok omawianych dotychczas czternastu listów przypisywanych osobie św. Pawła (tzw. Corpus Paulinum, zbiór Pawłowy), jest także siedem listów o charakterze "ogólnym". Określa się je w związku z tym listami powszechnymi albo katolickimi (od greckiego słowa katholikos, które oznacza dosłownie "powszechny"). Jakkolwiek, historycznie rzecz ujmując, one również były skierowane do konkretnych wspólnot funkcjonujących w danym czasie i miejscu, to jednak – ze względu na brak wyraźnych adresatów w ich nagłówkach – są traktowane jako odnoszące się do całego Kościoła Powszechnego, zarówno tamtych czasów, jak i współcześnie. Można je zatem określić jako listy okólne, takie ówczesne encykliki. W ich skład wchodzą: trzy listy św. Jana Apostoła (1-2-3J), dwa listy św. Piotra (1-2P) i po jednym liście św. Jakuba (Jk) i św. Judy (Jud).

Omawianie tego zbioru rozpoczniemy od trzech listów przypisywanych osobie św. Jana Apostoła. Ze względu na autora są one również zaliczane do tzw. Dzieła Janowego, w skład którego wchodzą jeszcze: Ewangelia wg św. Jana (J) oraz Apokalipsa św. Jana (Ap). Jak widzimy, niektóre księgi mogą należeć jednocześnie do paru zbiorów, zależnie od kryterium przyjętego jako podstawa ich porządkowania.
Listy Janowe
Trzy listy Janowe (1-2-3J) wykazują znaczne pokrewieństwo literackie i doktrynalne z Ewangelią Janową, wskutek czego niemal zawsze przypisywano je temu samemu autorowi. W pierwotnym Kościele istniały, co prawda, pewne dyskusje co do Drugiego i Trzeciego Listu św. Jana. Odbicie tych wątpliwości znajdujemy na przykład w tekstach św. Hieronima, Euzebiusza z Cezarei oraz Orygenesa. Przez długi czas oba listy nie były akceptowane przez Kościół w Antiochii i związane z nim Kościoły syryjskie. Jednakże "fakt, że te proste liściki okolicznościowe, nie mające znaczenia doktrynalnego, zdołały ostatecznie zdobyć uznanie, trudno wytłumaczyć inaczej, jak tą właśnie racją, że były rzeczywiście pismami św. Jana" ("Ewangelia według świętego Jana", Wstęp, BJ, 1473).
Pierwszy List świętego Jana, najbardziej doniosły teologicznie, był skierowany pierwotnie do Kościołów rzymskiej prowincji Azji Prokonsularnej (dzisiejsza zachodnia Turcja), zagrożonych różnymi błędnymi naukami. Pod względem stylu, tematyki i słownictwa jest najbardziej zbliżony do Ewangelii Janowej i z pewnością od niej wcześniejszy.
Drugi List św. Jana omawia problem fałszywych nauczycieli, negujących rzeczywistość wcielenia Syna Bożego. Wskazuje też na sposób podejścia do nich.
Trzeci List św. Jana dotyczy uporządkowania konfliktu wokół autorytetu władzy w jednej ze wspólnot na terenie Azji Prokonsularnej, podległych Apostołowi Janowi.
Zarówno Drugi, jak i Trzeci List są skierowane do tej samej wspólnoty i/lub jej konkretnego przedstawiciela. Daje się zauważyć pewne podobieństwo między nimi, np. autor obu tych tekstów określa siebie tytułem ho presbyteros, "starszy". Stąd pochodzą one raczej od tego samego autora.
Pierwszy List św. Jana
Autor
Starożytna tradycja kościelna bez większych wahań przypisuje zarówno ten list, jak i Ewangelię, św. Janowi Apostołowi (tak Ireneusz z Lyonu, Klemens Aleksandryjski, Dionizy Aleksandryjski, Tertulian, Orygenes i Cyprian). Przede wszystkim istnieje uderzające podobieństwo w słownictwie i stylu między Pierwszym Listem a Ewangelią Janową. Mamy tutaj podobne prologi i epilogi, te same antytezy: życie – śmierć, światłość – ciemność, prawda – kłamstwo. Podobne są też tematy teologiczne: m.in. życie Boże, dziecięctwo Boże, miłość, wiara, prawda.
Pierwszy List św. Jana wymieniany jest w tzw. Fragmencie Muratoriego – prywatnym spisie ksiąg świętych pochodzącym z około 190 roku z Rzymu, oraz w wykazach ksiąg kanonicznych synodów afrykańskich. W każdym przypadku autorstwo jest przypisywane św. Janowi Apostołowi i Ewangeliście.
Adresaci
Z treści listu można wywnioskować, iż jego bezpośrednimi odbiorcami są Kościoły Azji Prokonsularnej związane z tradycją Janową i przeżywające aktualnie pewien kryzys religijny. Najprawdopodobniej są to te same wspólnoty chrześcijańskie, o których czytamy w ostatniej księdze Nowego Testamentu, a do których jej autor skierował odrębne listy (tzw. siedem listów do siedmiu Kościołów Apokalipsy, Ap 1 – 3).
Czas powstania i miejsce
Pierwszy List św. Jana powstał przed Ewangelią Janową, o czym świadczą pewne wskazówki treściowe wynikające z porównania obu tekstów. Na przykład w 1J 2,1 czytamy: "jeśliby nawet ktoś zgrzeszył, mamy rzecznika (gr. paraklēton, bez rodzajnika) wobec Ojca – Jezusa Chrystusa sprawiedliwego". Natomiast w Ewangelii Janowej znajdujemy kontynuację tej myśli: "Ja poproszę Ojca, a innego Pocieszyciela (gr. paraklēton, z rodzajnikiem) da wam, aby z wami był na zawsze – Ducha Prawdy..." (14,16n).
Miejscem napisanie listu był najprawdopodobniej Efez jako stolica rzymskiej prowincji (Azja Prokonsularna) i zarazem główna siedziba metropolitalna na tym terenie.
Kanoniczność
Wedle informacji przekazanej przez Euzebiusza z Cezarei w jego Historii Kościoła (III, 25), autorstwa i kanoniczności Pierwszego Listu – w odróżnieniu od 2-3J i Ap – nigdy nie kwestionowano. Począwszy od II w. list ten był znany we wszystkich większych ośrodkach chrześcijańskich. Cytowali go m.in. Polikarp ze Smyrny, Justyn oraz Papiasz z Hierapolis.
Sitz im Leben listu
List był napisany w związku z wyczuwalnym w tekście kryzysem religijnym, jaki przeżywały wspólnoty Janowe na przełomie I i II w. Przyczyną kryzysu było nauczanie fałszywych proroków, którzy odrzucali prawdę o wcieleniu Chrystusa oraz moralność ewangeliczną. List nie zawiera jednak bezpośredniej polemiki z nimi. Owi błędnowiercy nie pochodzą z zewnątrz wspólnot, lecz wyłonili się z ich wnętrza. Są zatem, niestety, chrześcijanami. Autor określa ich greckimi terminami: antichristoi, "antychryści", pseudoprofētai, "fałszywi prorocy", oraz zwrotem ek tū kosmū, [ci, którzy są] "ze świata". Pierwszy termin pojawia się zaledwie 5x w Nowym Testamencie i to tylko w 1-2J (1J2,18.22; 4,3). Drugi termin występuje wyłącznie 1x w 1J (4,1) i 3x w Ap. Z kolei zwrot ek tū kosmū znajdujemy 13x w Ewangelii Janowej, 3x w 1J (2,16; 4,5) oraz 1x w 1Kor (ale w zupełnie odmiennym znaczeniu jako opuszczenie tego świata). Jak widać z powyższego zestawienia, są to terminy i zwroty typowo Janowe, charakteryzujące jego styl pisania i nauczania.
Poglądy fałszywych braci, o których autor nadmienia w liście, zawierają liczne błędy natury chrystologicznej: zaprzeczają oni, na przykład, że Jezus jest prawdziwym Bogiem i człowiekiem (4,2), twierdzą, iż nie umarł na krzyżu jako Bóg (5,6) i że w ogóle nie jest Synem Boga (4,15; 5,5). Negują możliwość wcielenia Syna Bożego.
W dziedzinie postępowania moralnego uważają, iż są bez grzechu, dlatego autor listu pisze: "Jeśli mówimy, że nie mamy grzechu, to samych siebie oszukujemy i nie ma w nas prawdy. Jeżeli wyznajemy nasze grzechy, [Bóg] jako wierny i sprawiedliwy odpuści je nam i oczyści nas z wszelkiej nieprawości" (1,8n). Nie zachowują przykazań Bożych, zwłaszcza przykazania miłości bliźniego: "Kto mówi: 'Znam Go', a nie zachowuje Jego przykazań, ten jest kłamcą i nie ma w nim prawdy... Kto twierdzi, że żyje w światłości, a nienawidzi swego brata, dotąd jeszcze jest w ciemności" (2,4.9). Według Jana, prostym sprawdzianem autentycznej pobożności jest właściwe postępowanie moralne.
Zdaniem Ireneusza, Pierwszy List św. Jana był wymierzony przeciwko niejakiemu Keryntowi (Adv. haer., 1,26,1; 3,11,1). Nauczał on, iż Jezus narodził się jako zwykły człowiek, przy chrzcie zstąpił na niego Boży Duch ("Mesjasz niebieski"), towarzyszył mu w okresie nauczania, ale opuścił w czasie męki. Można zatem powiedzieć, że list występuje przeciwko błędom (pre-)gnostyckim przełomu I i II w. n.e.
Cel listu
Jest nim nie tyle polemika z heretykami, co raczej pouczenie chrześcijan o zasadniczych prawdach wiary, przypomnienie ich oraz uświadomienie im tej rzeczywistości, którą mają w sobie: "o tym napisałem do was, którzy wierzycie w imię Syna Bożego, abyście wiedzieli, że macie życie wieczne" (5,13). Celem listu jest też niewątpliwie ostrzeżenie przed błędami.
Język i styl
Podobnie jak Ewangelia Janowa, także Pierwszy List charakteryzuje się stosunkowo ubogim słownictwem (co nie przekreśla głębi teologicznej wypowiedzi) oraz wykorzystaniem licznych typowo semickich konstrukcji literackich. Spotykamy zatem paralelizmy antytetyczne, czyli takie wypowiedzi, w których dwa następujące po sobie wersety zawierają przeciwstawne treści. Pojawiają się anafory, czyli identycznie brzmiące sformułowania na początku kolejnych wersetów tekstu (zwłaszcza w 1J 2,12nn). Są też inkluzje, czyli teksty, które mają identyczne zdania na początku i końcu, i stanowią zamknięte tematycznie wypowiedzi.
Styl pisania autora może wskazywać, że jego językiem ojczystym nie była greka hellenistyczna, lecz aramejski (podobne sugestie odnoszą się również do Ewangelii Janowej). Niektóre wyrażenia greckie typu: paidia (1J 2,14.18) czy teknia (1J: 7x) – ogólnie tłumaczone jako "dzieci" –, którymi autor zwraca się szereg razy do swoich odbiorców, mogą sugerować, iż jest osobą w podeszłym wieku i to o dużym autorytecie moralnym.
W badaniach krytycznych nad listem zauważono także, iż jego autor posługuje się często pojęciami, które stanowią dojrzałą syntezę myśli teologicznej całego Pisma Świętego. Zdaniem niektórych, (jedynie) pojęcie dziecięctwa Bożego może być osobistym wkładem autora.
Jedność listu, struktura
Większość współczesnych egzegetów i badaczy opowiada się za jednością literacką i teologiczną listu, co oznacza, że w ich opinii stanowi on jedną, zwartą całość literacką bez późniejszych uzupełnień oraz wyraża spójną koncepcję teologiczną autora.
W liście można wyróżnić trzy zwarte bloki tematyczne: życie chrześcijańskie jest ukazane w kolejnych odsłonach jako przede wszystkim światłość (1,5 – 2,28), sprawiedliwość (2,29 – 4,6) oraz miłość (4,7 – 5,13).
Gatunek literacki
Tradycyjnie 1J zalicza się do listów, jednakże w swej formie zewnętrznej nie posiada on charakterystycznych cech tego gatunku: brakuje mu chociażby typowego wstępu i zakończenia. Autor, co prawda, szereg razy używa zwrotu: grafō hymin, "piszę wam" (aż 6x i to w jednym tylko rozdziale, 1J 2), a także: egrapsa hymin, "napisałem wam" (5x w tym samym rozdziale 1J 2 i 1x w 1J 5), co wskazywałoby na ten gatunek wypowiedzi, ale – jak widzimy – jest to cechą wyłącznie drugiego rozdziału. Wielu egzegetów uważa zatem, że Pierwszy List św. Jana ma więcej elementów wspólnych raczej z homilią lub katechezą chrzcielną niż z klasycznym listem.