Pierwszy List św. Piotra (I)

Uwagi wstępne

Zasadniczym tematem Pierwszego Listu św. Piotra jest chrześcijańskie podejście do cierpienia. Niektórzy teologowie traktują ten list jako swoistą mowę chrzcielną (czy też homilię) skierowaną do konwertytów z pogaństwa (zwłaszcza fragment 1,13 – 4,11) albo za "liturgię adaptowaną na użytek epistolarny" (Suski).

Autor i czas powstania listu

Według informacji zamieszczonych w samym liście, jego autorem jest Piotr Apostoł, „świadek Chrystusowych cierpień” (1,1; 5,1), piszący przy pomocy swego współpracownika, Sylwana (czyli Sylasa): "przy pomocy Sylwana, wiernego brata, krótko, jak mi się wydaje, wam napisałem" (5,12). List musiałby zatem powstać przed rokiem 64, najpóźniej w 67 n.e., gdyż bardzo stara i szacowna tradycja kościelna mówi o śmierci męczeńskiej Piotra w Rzymie za czasów Nerona albo w roku 64 (co jest najbardziej prawdopodobną datą śmierci Piotra), albo w roku 67.

Według egzegetów, w oparciu o analizę języka listu, użytej terminologii i greckiej składni, autorem mógł być sam Sylwan, dawny towarzysz wypraw misyjnych Apostoła Pawła, piszący na polecenie Piotra i przy jego oczywistej aprobacie, lub też już po jego śmierci, wyrażając istotne treści jego nauczania. Jeżeli po jego śmierci, to datę ostatecznej redakcji listu można by przesunąć nawet na czas po 67 roku. Współcześnie przyjmuje się zatem, że list mógł powstać w okresie między 60 a 70 rokiem n.e.

Adresaci

List jest kierowany "do wybranych, przybyszów wśród diaspory w Poncie, Galacji, Kapadocji, Azji i Bitynii" (1,1). Są to prowincje rzymskie w Azji Mniejszej (teren obecnej Turcji), a odbiorcami listu są z całą pewnością chrześcijanie pochodzenia pogańskiego, czyli tzw. etnochrześcijanie. Świadczą o tym niektóre wypowiedzi zawarte w liście: "nie przystosowujcie się do waszych dawniejszych żądz, gdy byliście nieświadomi" (1,14), czy też: "z odziedziczonego po przodkach waszego złego postępowania zostaliście wykupieni ..." (1,18), albo:

 wy zaś jesteście wybranym plemieniem, królewskim kapłaństwem, narodem świętym, ludem [Bogu] na własność przeznaczonym, abyście ogłaszali chwalebne dzieła Tego, który was wezwał z ciemności do przedziwnego swojego światła; wy, którzy byliście nie-ludem, teraz zaś jesteście ludem Bożym, którzy nie dostąpiliście miłosierdzia, teraz zaś jako ci, którzy miłosierdzia doznali (2,9n).

W tej ostatniej wypowiedzi zaimek osobowy "wy" jest w pozycji emfatycznej, wyakcentowanej, gdyż autorowi listu zależało na pokazaniu, iż to, co dawniej było przywilejem i dumą tylko i wyłącznie – jak sądzono – Narodu Wybranego, teraz zostało przeniesione na "nowy Izrael", czyli na Kościół. Podstawowym kryterium przynależności nie jest już zatem obrzezanie, ale wiara w Boga i w Jego Syna, Jezusa. Słowa zaznaczone w cytacie kursywą pochodzą zarówno z Księgi Wyjścia (19,5n), jak i z wypowiedzi proroka Ozeasza z poł. VIII w. p.n.e. (1,6nn). Są nawiązaniem do krytyki braku wiary w Izraelu ze strony tego ostatniego. Piotr Apostoł odnosi teraz wszystkie te wypowiedzi do etnochrześcijan.

Jest jeszcze jeden znamienny tekst potwierdzający tezę, iż odbiorcami listu są dawni poganie:

Wystarczy bowiem, że w minionym czasie spełnialiście wolę pogan i postępowaliście w rozwiązłościach, żądzach, nadużywaniu wina, obżarstwie, pijaństwie i w niegodziwym bałwochwalstwie. Temu też się dziwią, że wy nie płyniecie razem z nimi w tym samym nurcie rozpusty, i źle o was mówią (4,3n).

Miejsce napisania

Z zakończenia listu wynika, że został on napisany… w Babilonie: "pozdrawia was ta, która jest w Babilonie, razem z wami wybrana, oraz Marek, mój syn" (5,13). Chodzi w tym wypadku o wspólnotę wiary, czyli ekklēsia (rodzaj żeński w języku greckim), a miejscem jest jednak stolica Imperium Romanum, czyli Rzym. Utartą bowiem praktyką zarówno pisarzy żydowskich, jak i chrześcijańskich I wieku było określanie Rzymu biblijnym pojęciem "Babilon" (Załęski). 

Ponadto obecność Marka Ewangelisty u boku Piotra również jednoznacznie wskazuje na Rzym, gdyż był on tam jego tłumaczem, jak o tym wyraźnie pisze bp Papiasz z Hierapolis, co przekazał nam w swoim dziele skrupulatny historyk pierwotnego Kościoła, Euzebiusz z Cezarei (hist. eccl. III, 39, 15).

Język i gatunek literacki

Autor listu zarówno pisze, jak i myśli po grecku. Jest to greka hellenistyczna koinē, uproszczona względem klasycznej, attyckiej, ale poprawna (zawiera mniej semityzmów niż listy św. Pawła). Te dane tym bardziej wskazują na Sylwana, sekretarza Piotra, jako redaktora tekstu. Odbiorcami pisma z pewnością byli chrześcijanie posługujący się na co dzień greką, a zatem albo zhellenizowani judeochrześcijanie (co jest raczej mniej prawdopodobne), albo etnochrześcijanie.

Pismo zdradza formę typowego listu hellenistycznego. Wstęp (praescriptio) składa się z podania imienia nadawcy (superscriptio): jest nim "Piotr, apostoł Jezusa" (1,1a), następnie z informacji o odbiorcach (adscriptio): "wybrani, przybysze wśród diaspory w Poncie, Galacji, Kapadocji, Azji i Bitynii" (1,1b) oraz z pozdrowienia (salutatio): "łaska wam i pokój niech będą udzielone obficie!" (1,2). Zakończenie (subscriptio) zawiera informacje o redaktorze listu oraz pozdrowienia od wspólnoty rzymskiej i Marka wraz z życzeniami pokoju (5,12nn).

Bezosobowy charakter tekstu wskazuje raczej na pismo okrężne, czyli taką pierwotną "encyklikę papieską".

Pokrewieństwa literacko-doktrynalne

List zawiera liczne aluzje do Starego Testamentu, zwłaszcza do tekstów Pięcioksięgu, do Księgi Proroka Izajasza oraz do Psalmów. Są w nim także zauważalne liczne podobieństwa do tekstów nowotestamentowych, np. do Listu św. Jakuba, czy też do listów św. Pawła: do Rzymian, Efezjan, jak również do Listów Pasterskich.

Występują także pokrewieństwa tematyczne (tzw. "tematy Pawłowe"), które na ogół wyjaśnia się wspólnym dziedzictwem pierwotnej teologii chrześcijaństwa. Nie wyklucza to, oczywiście, możliwości korzystania przez autora z teologicznych przemyśleń Pawła (tym bardziej, że list był kierowany do chrześcijan mieszkających na terenach ewangelizowanych wcześniej przez Apostoła Narodów i pisany przy pomocy Sylwana, wcześniej jego współpracownika).

Przyczyny i cel napisania listu

Przyczyną napisania listu mogły być „prywatne krzywdy, zniewagi i oszczerstwa” (Biblia Jerozolimska, Listy katolickie. Wstęp), które spadały na chrześcijan z powodu odmienności stylu życia (np. 2,12: "Postępowanie wasze wśród pogan niech będzie dobre, aby przyglądając się dobrym uczynkom wychwalali Boga w dniu nawiedzenia za to, czym oczerniają was jako złoczyńców"; 3,16: "A z łagodnością i bojaźnią [Bożą] zachowujcie czyste sumienie, ażeby ci, którzy oczerniają wasze dobre postępowanie w Chrystusie, doznali zawstydzenia właśnie przez to, co wam oszczerczo zarzucają"; 4,3n: "Wystarczy bowiem, żeście w minionym czasie pełnili wolę pogan i postępowali w rozwiązłościach, żądzach, nadużywaniu wina, obżarstwie, pijaństwie i w niegodziwym bałwochwalstwie. Temu też się dziwią, że wy nie płyniecie razem z nimi w tym samym prądzie rozpusty, i źle o was mówią"; 4,15n: "Nikt jednak z was niech nie cierpi jako zabójca albo złodziej, albo złoczyńca, albo jako [niepowołany] nadzorca obcych dóbr! Jeżeli zaś [cierpi] jako chrześcijanin, niech się nie wstydzi, ale niech wychwala Boga w tym imieniu!").

Niektórzy teologowie są zdania, że list odnosi się do prześladowań gmin chrześcijańskich w prowincjach rzymskich północnej Azji Mniejszej za czasów Domicjana czy nawet Trajana, co ewidentnie przesuwałoby czas jego powstania nawet na I poł. II wieku.

Celem napisania tego listu jest podtrzymanie na duchu, trwanie w niezachwianej wierze i nadziei ("dlatego radujcie się, choć teraz musicie doznać trochę smutku z powodu różnorodnych doświadczeń. Przez to wartość waszej wiary okaże się o wiele cenniejsza od zniszczalnego złota… na sławę, chwałę i cześć przy objawieniu Jezusa Chrystusa", 1,6n; "ale jeżeli byście nawet coś wycierpieli dla sprawiedliwości, błogosławieni jesteście…, bądźcie zawsze gotowi do obrony wobec każdego, kto domaga się od was uzasadnienia tej nadziei, która w was jest… Lepiej bowiem – jeżeli taka wola Boża – cierpieć czyniąc dobrze, aniżeli źle czyniąc",  3,14n.17). 

Celem jest także "upominanie i stwierdzanie", że obecna sytuacja (cierpienia, prześladowania) jest prawdziwą łaską Bożą (5,12). List jest też niewątpliwie odpowiedzią na pytania prześladowanych chrześcijan, jak mają się zachować w cierpieniu.

Kanoniczność

List był przyjmowany bez dyskusji od początku istnienia Kościoła. Najstarsze o nim świadectwo znajduje się w 2P 3,1: "umiłowani, piszę do was już ten drugi list". Z Pierwszego Listu św. Piotra korzystał najprawdopodobniej Klemens Rzymski, a z pewnością Polikarp ze Smyrny. Począwszy od Ireneusza z Lyonu jest on przypisywany wprost Piotrowi. Ponadto dają o nim świadectwo Papiasz z Hierapolis i Orygenes.