List do Kolosan (I)

Wprowadzenie

Po omówieniu tzw. Listów wielkich (Listy do Koryntian, List do Rzymian oraz List do Galatów) przejdziemy teraz do zaprezentowania kolejnego zbioru w ramach Corpus Paulinum, czyli listów przypisywanych osobie św. Pawła. Są to tzw. Listy więzienne: List do Filipian (Flp), List do Kolosan (Kol), List do Filemona (Flm) oraz List do Efezjan (Ef). W nich wszystkich znajdują się pojedyncze lub wielokrotne wzmianki o uwięzieniu św. Pawła, stąd taki jest też tytuł tego zbioru.

Dwa spośród tych listów są proto-Pawłowe (Flp i Flm), czyli z całą pewnością napisane przez Pawła (lub jego sekretarza). Dwa pozostałe określa się jako deutero-Pawłowe (Kol Ef), a zatem napisane przez kogoś z jego uczniów czy też ogólnie mówiąc — powstałe w kręgu nauczania i tematyki teologicznej prezentowanej przez Apostoła Narodów. Taki pogląd narodził się w łonie XIX-wiecznej krytyki liberalnej (tzw. niezależnej), która podważała autentyczność dwu ostatnich listów, jakkolwiek w ostatnich latach List do Kolosan spotyka się ponownie z coraz bardziej „uzasadnioną rosnącą przychylnością” (Biblia Jerozolimska, „Listy świętego Pawła”, Wstęp).

Przedmiotem naszego zainteresowania w kolejnych artykułach będą trzy spośród czterech Listów więziennych, ponieważ jeden z nich — List do Filipian — został już wcześniej omówiony z racji na jego chronologiczne pierwszeństwo (powstał latem 54 roku w Efezie). Pozostałe trzy, jak się przyjmuje, pochodzą z okresu pierwszego uwięzienia rzymskiego św. Pawła, czyli powstały między wiosną 59 a wiosną 61 roku wedle chronologii zaproponowanej przez Rakocego. Najprawdopodobniej chodzi o jesień 60 roku.

Wydaje się mało prawdopodobne, aby te listy (Kol Flm) Paweł napisał jeszcze podczas uwięzienia w Efezie, choć takie jest zdanie heretyka Marcjona, wyłączonego z Kościoła w 144 roku, który założył swą własną wspólnotę wiary, odrzucając cały Stary Testament, a z Nowego przyjmując wyłącznie Listy św. Pawła (bez Listów Pasterskich i Hbr) oraz Ewangelię Łukasza. Otóż wspomniany Marcjon w swoim prologu do listu stwierdza: ergo apostolus iam ligatus scribit eis ab Epheso, „Apostoł zatem już uwięziony napisał do nich z Efezu”. Ta opinia wydaje się jednak mieć słabe oparcie w faktach oraz tradycji, Ojcowie Kościoła bowiem (m.in. Jan Chryzostom) wskazują jasno na Rzym.

Wszystkie trzy listy (Kol, Flm i Ef) powstały więc w jednym czasie i w jednym miejscu, i skierowane zostały przez Pawła za pośrednictwem swego ucznia, Tychika, któremu towarzyszył „wierny i umiłowany brat Onezym” (Kol 4,7nn; por. Flm 1,12), w jeden i ten sam rejon ówczesnej rzymskiej prowincji Wielka Frygia (Phrygia Major) na terenie dzisiejszej Turcji zachodniej. Odbiorcami listów są dwie wspólnoty (Kolosy i Laodycea) spośród trzech (Hierapolis), wymienionych z nazwy w Kol 4,12nn, leżących w dolinie rzeki Lykos, czyli Wilczej.

Może tutaj zrodzić się pewna wątpliwość co do Listu do Efezjan: Efez leżał przecież w zupełnie innym, bardziej na zachód wysuniętym regionie ówczesnej Grecji Wielkiej nad brzegiem Morza Egejskiego. Otóż wedle szeregu danych historycznych i tekstowych wydaje się, iż List do Efezjan — pierwotnie bezimienny — był raczej skierowany do wspólnoty w Laodycei. Stąd też i w niniejszym opracowaniu potraktujemy go łącznie z pozostałymi Listami więziennymi.

Trzy listy: Kol, Flm i Ef, tworzą wyraźny, jednolity „tryptyk”. We wszystkich Paweł przedstawia siebie jako więźnia (Kol 4,3.10.18; Flm 1,1.9n.13; Ef 3,1; 4,1; 6,20). W dwu listach pojawia się identyczna informacja o odesłaniu zbiegłego niewolnika, Onezyma, do Filemona, obywatela Kolos, nawróconego przez Pawła (Kol 4,9; Flm 1,12). Wymieniona jest również ta sama (lub ponowna) misja Tychika, który — jak można mniemać — jest też doręczycielem wszystkich trzech listów (Kol 4,7n; Ef 6,21n). W pozdrowieniach pojawiają się ci sami współpracownicy Pawła: Arystarch, Marek Ewangelista, Epafras, Demas i Łukasz Ewangelista (Kol 4,10-14; Flm 23n). We wszystkich trzech listach zauważa się też duże podobieństwo w tematyce oraz w stylu pisania — odmiennie od wcześniejszych czasowo Listów wielkich. Natomiast zachodzące między nimi różnice tłumaczy się na ogół wiekiem Apostoła, uwięzieniem, nową tematyką, odmienną kulturą czy też nowymi wyzwaniami, przed którymi stanął Paweł (Mounce).

List do Kolosan

Wiadomości wstępne

Zdaniem Rakocego, List do Kolosan „stanowi zwartą całość tak pod względem treści, jak i formy”. Motywem jego napisania była informacja, otrzymana chyba za pośrednictwem Epafrasa, założyciela gminy (1,7nn), a potem współwięźnia Pawła w Rzymie (Flm 1,23), o błędnych naukach szerzących się we wspólnocie. Paweł odpowiadając pisze list i posyła go przez Tychika (4,7n), podobnie jak i Flm.

List ma charakter okólny (coś w formie współczesnej encykliki papieskiej), skierowany jest bowiem do wszystkich miejscowych wspólnot kościelnych, położonych w Dolinie Lykosu. Apostoł poleca, aby list — po odczytaniu go w Kolosach — został przekazany do wspólnoty w Laodycei, natomiast ten, skierowany do gminy w Laodycei, by został odczytany w Kolosach (4,16). Wiele wskazuje na to, iż chodzi tu o tzw. List do Efezjan.

Kolosy

Miasto znajdowało się nad rzeką Lykos — dopływem Meandra, ok. 170-180 km na wschód od Efezu, w pd-zach Frygii Wielkiej. Ekonomicznie związane było z sąsiednimi ośrodkami: Laodiceą i Hierapolis, tworząc wraz z nimi swoisty trójkąt na obszarze Wilczej Doliny, przy odległościach wzajemnych w granicach 15-20 km. Kolosy były w tym gronie najsłabszym ogniwem, a o ich całkowitym upadku przesądziło trzęsienie ziemi w roku 61 lub 66 n.e.

Kościół w Kolosach

Stosownie do informacji podanej na początku listu, założycielem gminy był Epafras, o którym Paweł zapewnia, że jest jego „umiłowanym współsługą i wiernym sługą Chrystusa wobec nich” (1,7). Pochodził z Kolos i gorliwie wstawiał się u Boga w swoich modlitwach, prosząc dla wspólnoty o moralną doskonałość w pełnieniu Jego woli (zob. 4,12). Przyjął chrześcijaństwo być może dzięki paroletniemu nauczaniu Pawła w Efezie (zob. Dz 19,10). Z informacji zamieszczonej w Flm wynika, że Epafras przebywał w Rzymie wraz z Pawłem jako współwięzień, być może też jako współredaktor listów (Flm 1,23; Kol 4,12). Był swego rodzaju reprezentantem Pawła wobec gminy w Kolosach i vice versa. Paweł raczej nie znał osobiście adresatów listu, jak to wynika z 2,1, ale miał o nich wiadomości zarówno od Epafrasa, jak i od zbiegłego z Kolos niewolnika Onezyma.

Z treści listu wynika, że wspólnota zagrożona była licznymi prądami myślowymi, obcymi nauce Chrystusa. Można tu wymienić gnozę chrześcijańską, hellenistyczny kult misteryjny czy też apokaliptyczną mistykę żydowską. W gminie szerzył się zatem synkretyzm religijny. Paweł musiał więc zatroszczyć się, aby Kolosanie nie zanurzyli się ponownie w niewolę „żywiołów tego świata” czy to przez słuchanie ludzi żyjących różnymi spekulacjami filozofii hellenistycznej (2,8), czy też narzucających im żydowskie praktyki ascetyczne (2,16-23).

Pytanie o autorstwo listu

Tradycja kościelna pierwszych wieków bez żadnych wątpliwości przypisuje autorstwo Listu do Kolosan Pawłowi. Świadczą o tym m.in. wypowiedzi Tertuliana, Ireneusza, Klemensa z Aleksandrii oraz zapis w rzymskim dokumencie z ok. 190 roku, zwanym Fragmentum Muratorianum.

Dopiero w XIX w. krytyka liberalna na podstawie badań nad językiem, stylem i treścią listu zaczęła tę opinię coraz głośniej podważać (zwłaszcza Mayerhoff, 1838). Okazało się wówczas, że język listu i tematy teologiczne są diamentralnie odmienne niż te, pojawiające się w listach proto-Pawłowych (Rz, 1-2Kor, Ga i Flp). Np. Kol zawiera 34 słowa nigdzie więcej nie występujące nie tylko w Corpus Paulinum, ale i w całym Nowym Testamencie. Są to zatem tzw. hapaks legomena (czyli słowa „raz zapisane”). Spośród nich, 28 nie występuje w autentycznych listach Pawła, a 25 jest pokrewnych z Ef.

W liście brakuje również charakterystycznych dla Pawła pojęć, jak: grzech, usprawiedliwienie, prawo, czy łaska. Są też zauważalne odmienne elementy stylu niż w tzw. listach autentycznych. Autor bardziej zajmuje się problematyką Kościoła powszechnego niż lokalnych wspólnot, po raz pierwszy podkreślone zostały kosmiczne wymiary chrystologii.

Różnice teologiczne dotyczą więc przede wszystkim:

1. chrystologii (ma charakter powszechny, kosmiczny; Chrystus odnosi zwycięstwo nad mocami kosmosu, a nie nad Prawem, grzechem i śmiercią);
2. eklezjologii (Chrystus jest Głową Kościoła, a ten jest Jego Ciałem);
3. eschatologii (tzw. eschatologia spełniona; poza tym jest to temat drugorzędny).

Wszystkie te wnioski skłaniały i skłaniają również obecnie wielu teologów i egzegetów do zanegowania Pawłowego autorstwa listu, choć — jak stwierdziliśmy wcześniej — coraz częściej spotyka się on z „uzasadnioną rosnącą przychylnością”.

Współcześnie niektórzy szukają rozwiązania problemu autorstwa Kol w  rozpowszechnionej w tamtej epoce pseudonimii, czyli przypisywaniu tekstu jakiejś znanej osobistości celem nadania mu znaczenia i ukazania, że jest napisany „w duchu” tej osoby. Inni, jak P. Benoit, odwołują się do ewentualnego sekretarza (mógł nim być Tymoteusz wymieniony w nagłówku listu w 1,1). Jeszcze inni — a jest ich coraz więcej — są zdania, iż list jest autografem, czyli wyszedł spod pióra Pawła, a wszelkie odmienności co do terminologii i teologii należy tłumaczyć Sitz im Leben gminy, czyli „naturą błędnej doktryny w Kolosach” (Rakocy). Taka też była zgodna opinia Ojców Kościoła, spośród których wymieńmy raz jeszcze Ireneusza (Adv. Haereses, III, 14.1) i Klemensa z Aleksandrii (Strom., I, 1).